Hadislerle Kuran-ı Kerim Tefsiri (İbni Kesir) -> Nisa

İlk Yaratılış

Allah Teâlâ yaratıklarına kendisinden korkmalarım —ki bu kork­ma"; eşi ve ortağı olmayan tek Allah'a ibâdet ve kulluktur— emrediyor, kendilerini bir tek nefisten Âdem (a.s.) den, yarattığı gücüne, kudre­tine dikkatleri çekiyor. Ondan da eşini Havva (a.s.) yi var ettiğini bil­diriyor. Allah Teâlâ Hz. Havva'yı, Hz. Âdem uyurken onun sol arka kaburga kemiğinden yaratmış, Hz. Âdem uyandığında Hz. Havva'yı gö­rerek hoşlanmış ve birbirlerine ısınmış (yek diğerini yadırgamamış) lardır.

tbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın... İbn Abbâs'tan rivayet et­tiğine göre; o şöyle demiştir : Kadın erkekten yaratıldı ve Allah kadım erkeğe muhtaç kıldı. Keza erkeği topraktan (yerden) yaratan Allah onun da ihtiyâcını topraktan (yerden) kıldı. Kadınlarınızı hapsediniz. (Kadınlarınıza sahip olunuz.)

Sahîh bir hadîs-i şerifte şöyle buyurulur : Muhakkak ki, kadın ka­burga kemiğinden yaratılmıştır. Kaburga kemiğinin en eğri kısmı da üst tarafıdır. Eğer onu düzeltmeye kalkarsan kırarsın. Eğer ondan fay-dalanacaksan eğri olarak faydalanabilirsin.

Allah Teâlâ : «İkisinden (Hz. Âdem ve Hz. Havva (a.s.) dan) bir­çok erkek ve kadın (yaratan) üreten (onları sınıf sınıf, renk renk, ni­telikleri ve dilleri ayrı ayrı, âlemin çeşitli köşelerine dağıtan) Rabbı-nızdan korkun. Kendisi adına birbirinizden dilekte bulunduğunuz Al­lah'tan (O'na itaat etmek suretiyle) korkun da, akrabalık bağını kes­mekten sakının.» buyuruyor.

îbrâhîm, Mücâhid ve Hasan burayı şöyle anlamaktalar : Kendisi adına senden şunu diliyorum demen gibi, Allah'tan korkun.

Dahhâk ise şöyle demektedir: Adına anlaşma ve akidler yaptığınız Allah'tan korkun. Akrabalık bağlarım kesmekten sakınarak onlara iyi davranın gidip gelin. Bu sözler îbn Abbas, Mücâhid, İkrime, Hasan, Dahhâk, Rebî' (îbn Enes) ve bunlann dışında birçoklarına aittir.

Allah Teâlâ buyuruyor:

«Allah sizin üzerinizde (sizin herbir işinizi ve durumunuzu) tam bir gözeticidir.»

Başka bir âyet-i kerîme'de de şöyle buyurur: «Ve Allah her şeye şâhiddir.» (Bürûc, 9)

Sahîh bir hadîs-i şerifte : Sanki görüyormuşun gibi Allah'a ibâdet et. Eğer sen O'nu görmüyorsan bil ki O, seni görmektedir, buyurarak herşeyi görüp gözeten Allah'ın murakabesine işaret edilmiştir. Yine bunun içindir ki; Allah Teâlâ burada yaratıkların aslının bir baba ve anneden olduğunu zikretmektedir. Böylece yekdiğerlerine sevgi besle­yecekler, güçsüzlerine merhamet ve şefkat göstereceklerdir. Nitekim Sahîh-i Müslim'de Cerîr îbn Abdullah'dan rivayet edilen bir hadîs-i şerife göre; Mudar kabilesinden fakirlikleri sebebiyle eski-püskü elbi­seler içinde bir grup geldiğinde; Rasûlullah (s.a.) öğle namazından sonra kalkıp halka bir hutbe îrâd etmiş; «Ey insanlar, sizi bir tek nefisten yaratan, ondan eşini var eden ve ikisinden birçok erkek ve kadın üre­ten Rabbınızdan korkun... Muhakkak ki Allah sizin üzerinizde tâm bir gözeticidir.» âyetinden sonra: «Ey îmân edenler, Allah'tan korkun. Ve herkes yarın için ne hazırladığına baksın.» (Haşr, 18) âyet-i kerî-me'sini tilâvet buyurarak, ashabını sadaka vermeye teşvik etmiş böyle­ce kimisi dînâr ve dirheminden, kimisi buğdayından, kimisi de hur masından sadaka vermişti.

Müslim hadîsin tamâmını zikretmiştir.

İmâm Ahmed ve Sünen sahipleri de Abdullah İbn Mes'ûd'dan Hut-bet'ül-Hâce de aynı hadîsi rivayet etmişlerdir. Orada şu ilâve vardır: Sonra üç âyet-i kerîme okudu ki «Ey insanlar, sizi bir tek nefisten ya­ratan... Rabbınızdan korkun...» âyeti bunlardandı.1

İzâhı

Tek Nefis, Hz. Âdem Mi?

Muhammed Abduh der ki: Burada tek bir nefisten maksad; ne zahir bakımından, ne de na&s bakımından Hz. Âdem değildir. Müfes-sirlerden bir kısmı derler ki: Bu gibi hitâblar ile Mekke halkı veya Ku-reyşliler kastedilir. Eğer bu görüş sahîh ise, buradan Kureyş oğulla­rının tek bir nefis olduğu anlamı çıkar ki, bu Kureyş kabilesi veya Adnan oğullarıdır. Eğer hitap araplara ise tek bir nefisten maksadın Ya'rûb ve Kahtân arapları olması muhtemeldir. Eğer bu hitâb İslâm'a çağırılan herkese, yani bütün milletlere yöneltilmiş bir davettir der­sek, şüphesiz ki her millet bundan kendi inandığını anlayacaktır. Bü­tün insanların Âdem'in soyundan geldiğini kabul edenler tek bir nefis hitâbıyla Hz. Âdem'in kasdedildiğini anlayacaklardır. Ancak her insa­nın bir atası olduğuna inananlar, buradaki bir tek nefis ta'bîrini kendi inandıkları atalanna hamledeceklerdir. (...)

Burdaki tek bir nefis ta'bîrinden Hz. Âdem'in kasdeüilmediğinin bir karînesi de «ve onlardan pek çok erkek ve kadınlar var etmiştir» kavlidir. Pek çok erkek ve kadınlar denirken ifâdeler nekire olarak kullanılmıştır. Halbuki bu tür ifâdede uygun olan, ma'rife olarak kul-lanılmasıydı ve onlardan bütün erkek ve kadınları varetmiştir denil-mesiydi. Öyle ise bu ifâde nasıl bilinen tek bir kişiye Hz. Âdem'e hamle-dilebilir? Hitâb bütün milletleredir ve umûmîdir. Hz. Âdem'in insan­lığın atası olduğu görüşü bütün milletlerce bilinen bir görüş değildir. Hz. Âdem'i ve Havva'yı tanımayan ve duymamış olan pek çok insan topluluğu vardır. Nûh peygamberin soyundan gelen meşhur şecere İbramlerden alınmıştır. Çünkü beşeriyet tarihini Hz. Adem'e bağlayan ve bunu yakın bir zamanla sınırlandıran İbrânîlerdir. Çinliler ise in­sanlığı bir başka ataya nisbet ederler ve onun tarihini İbrânîlerin bahsettikleri atanın tarihinden daha uzun zamana götürürler. îlmi araş­tırmalar ve antropolojik incelemeler, İbrânîlerin tarihini reddeder ni­teliktedir. Biz müslümanlar ise, yahûdî tarihini doğrulamak zorunda değiliz. Eğer bu görüşü Hz. Musa'ya malederlerse, Tevrât'da bu görü­şün Hz. Musa'ya âit olduğuna dâir güvenilir bir belgemiz yoktur. Mu-hammed Abduh der ki: Biz his ve aklın kavrayış alanının dışında ka­lan konularda sadece bizim peygamberimizin getirdiklerine dayanırız. Ve bu vahyin sınırlan içerisinde dururuz. Fazla veya eksik bir şey söy­lemeyiz. Daha önce birçok kez söylediğimiz gibi, Allah Teâlâ insanlığın yaratıldığı canlının durumunu burada mübhem kılmış ve nekire olarak ifâde etmiştir. Öyleyse biz de aynı müphemlik içerisinde bırakırız. Fi-renk araştırıcılarının, her insan türünün bir atası olduğuna dâir görüş­leri doğru çıkarsa, bu görüş bizim kitabımız bakımından bir önem ifâde etmez. Halbuki bu konuda açık hüküm bulunan Tevrat hakkında önem ifâde eder. İşte bu durum; araştırıcıların Tevrat'ın Allah katından gel­me ve ilâhî vahiy eseri olması konusunda şüpheye düşmelerine ve bunu reddetmelerine sebep olmaktadır.

Yine âyet-i kerîme'lerde; insanlara ey Âdemoğulları diye hitâb edil­mesi bu görüşle çelişmez ve bütün insanların Âdem'in torunları olduğu konusunda kesin bir delil ifâde etmez. Hitabın sıhhati bakımından ken­dilerine hitab tercih edilen ve Kur'an'ın indiği zamanda bulunan in­sanların Hz. Âdem'in soyundan gelmiş olmaları yeterli olabilir. Bu husus, Bakara sûresinin başında Âdem peygamberin kıssası anlatılır­ken geçmişti. Yine orada Âdem'den önce yeryüzünde bazı türlerin bu­lunduğu ve bunların yeryüzünde fesâd çıkarıp kanlar akıttığı konusu açıklanmıştı. Burada biraz daha izah için deriz ki: Herne kadar müfes-sirlerin cumhuru buradaki «bir tek nefis» ifâdesini Hz. Âdem, diye tefsir etmişlerse de, bu görüşlerini âyetin metninden veya zahirinden almış değillerdir. Sadece onlarca gerçek kabul edilen bir mes'eleden yani Hz. Âdem'in insanlığın atası olması mes'elesinden hareket ederek bu görüşü belirtmişlerdir. (...)

Sufîlerden ve imâmiyye mezhebi mensuplarından nakledildiğine göre ehl-i kitâb'ın ve bizim bildiğimiz meşhur Âdem'den Önce pek çok Âdem'ler varmış. Bu husus Rûh el-Meânî'de belirtilir. İmâmiyye'nin Câmî el-Ekber kitabının müellifi 15. fasılda uzun bir haber nakleder ki, buna göre; Allah Teâlâ atamız Âdem'den önce 30 Âdem yaratmış. Her Âdem arasında bin sene varmış. Ve dünya onlardan sonra 50.000 yıl harab kalmış. Sonra 50 bin yıl i'mâr görmüş ve ardından atamız Âdem (a.s.) yaratılmış. Keza îbn Bâbeveyh, Tevhîd kitabında Ca'fer el-Sâdık'dan uzun bir söz nakleder ki, o şöyle demiş: Belki de siz Al­lah'ın sizden başka bir İnsan yaratmamış olduğunu kabul ediyorsunuz. Doğrusu Allah binlerce Âdem yaratmıştır. Siz bu Adem'lerin sonun-cususunuz. (...)2

2 — Yetimlere mallarını verin. Temizi murdara de­ğişmeyin. Onların mallarını kendi mallarınıza katarak ye­meyin. Çünkü bu, büyük bir günâhtır.

3 — Eğer yetîm kızların haklarını gözetemeyeceğiniz-den korkarsanız; size helal olan diğer kadınlardan ikişer, üçer ve dörder olmak üzere nikahlayın. Şayet aralarında adalet yapamayacağınızdan endîşe ederseniz, o zaman bir tane almalısınız. Veya sahip olduğunuz câriye ile yetinme­lisiniz. Bu, adaletten sapmamanıza daha uygundur.

4 — Kadınların mehirlerini seve seve verin. Şayet on­dan bir kısmını gönül hoşluğu ile size bağışlar iseler, onu afiyetle yeyin.

Yetim Kızların Hakkı

Allah Teâlâ, yetimler baliğ olduklarında mallarının kendilerine ve­rilmesini emrederek, onların mallarının kendi mallarına katılarak ye­nilmesini yasaklıyor ve «Temizi murdara değişmeyin» buyuruyor.

Ebu Salih'ten naklen Süfyân es-Sevrî: Senin için takdir edilen helâl rızık; sana gelmeden önce acele ile haram rızka (haram nzık peşinden gitme) koşma, demiştir.

Saîd îbn Cübeyr der ki: İnsanların mallarından haram olam ken­di helâl mallarınızla değiştirmeyin. Yine o şöyle diyor: Kendi helâl malınızı saçıp savurup da onların haram mallarını yemeyin.

Saîd tbn el-Müseyyeb ve Zührî de : Zayıf, çelimsiz malı vererek besili malı alma, demiştir.

İbrahim en-Nehaî Ve Dahhâk: Bozuk malı verip iyi malı alma, demişlerdir.

Süddî de şöyle der: Onlardan biri; yetimin koyunlarından semiz koyunu alır ve yerine arık koyunu koyar, sonra da; «koyuna koyun,» derdi. İyi (ayarından) dirhem alır, yerine bozuk dirhem koyarak «dir­heme dirhem» derdi.

«Onların mallarını kendi mallarınıza katarak yemeyin.» âyetinin tefsirinde Mücâhid, Saîd İbn Cübeyr, Mukâtil İbn Hayyân, Süddî ve Süfyân İbn Htiseyn: Karıştırıp da hepsini (birlikte) yemeyin, demiş­lerdir.

«Çünkü bu, büyük günâhtır.» âyetindeki kelimesini

İbn Abbâs «günâh» olarak tefsir etmiştir. İbn Merdûyeh'in Ebu Hü-reyre'den rivayetine göre Rasûlullah (s.a.) a «çünkü bu, büyük bir gü­nâhtır...» âyeti soruldu. Efendimiz ... büyük bir günâhtır, buyurdular. Ancak hadîsin senedinde bulunan râvîlerden, Muhammed İbn Yûnus zayıftır. İbn Abbâs'ın kavlinin benzeri Mücâhid, İkrime, Saîd İbn Cü­beyr, Hasan, İbn Şîrîn, Katâde, Dahhâk, Mukâtil îbn Hayyân, Ebu Mâlik, Zeyd İbn Eşlem ve Ebu Sinan'dan da rivayet edilmiştir.

Sünen-İ Ebu Dâvûd'da rivayet edilen bir hadîs-i şerifte de bu âye­tin anlamı «suçlarımızı (günâhlarımızı) ve hatâlarımızı bağışla» de­mektir.

İbn Merdûyeh, Ebu Uyeyne'nin kölesi Vasıl'a varan bir senedle... İbn Abbâs'tan rivayet eder ki; Ebu Eyyûb karısını boşamıştı da Rasû­lullah (s.a.) ona: Ey Ebu Eyyûb, Ümmü Eyyûb'u boşamak günâhtır, buyurmuşlardı. İbn Şîrîn «hûb» kelimesinin «günâh» anlamında oldu­ğunu söylemiştir.

Yine îbn Merdûyeh der ki: Bize Abdülbâkî'nin... Enes'ten rivaye­tine göre; Ebu Eyyûb, Ümmü Eyyûb'u boşamak istedi ve Rasûlullah (s.a.) dan bu konuda izin istedi. Efendimiz: «Ümmü Eyyûb'u boşamak günâhtır, onu tut (boşama), buyurdular. Bu konuda İbn Merdûyeh ve Hâkim Müstedrek'inde, Ali İbn Asım tarîkıyla... Enes îbn Mâlik'ten rivayet ederler ki; o şöyle demiştir: Ebu Talha, Ümmü Süleym'i bo­şamak istedi. Rasûlullah (s.a.) da ona : Muhakkak ki, Ümmü Süleym'i boşamak günâhtır, bundan vazgeç, buyurdular.

Buna göre âyet-i kerîme'nin anlamı şöyledir: «(Yetimlerin) mal­larını kendi mallarınızla beraber yemeniz büyük bir günâh; büyük bir hatâdır, bundan sakının.»

Allah Teâlâ : «Eğer (kendileriyle evlendiğinizde) yetîm kızların haklarını gözetemiyeceğinizden korkarsamz; size helâl olan diğer kadullardan ikişer... nikahlayın» buyuruyor. Sizden birinin yanında bir yetim kız bulunur da, ona mehr-i misil vermeyeceğinden korkarsa, onun dışındaki kadınlara yönelsin (ve onları nikâhlasın). Zîrâ onlar çoktur ve Allah Teâlâ bu konuda bir darlık (zorlaştırma) da koymamıştır.

Buhârî der ki: Bize İbrahim îbn Musa... Hz. Âişe (R. Anhâ) den rivayet etti ki; birisinin (yanında) yetîm bir kız vardı. Onu kendine nikahladı. Yetîm kızın bir hurmalığı vardı ve adam burayı da kendi elinde tutuyordu. Yetîm kıza kendinden bir şey (mehir) vermemişti. Bunun üzerine «Eğer (kendileri ile evlendiğinizde) yetim kızların hak­larım gözetemeyeceğinizden korkarsanız...» âyeti nazil oldu. Öyle sanı­yorum ki: Kız hem bu hurmalıkta, hem de onun malında ortak idi de, demişti.

Yine Buhârî der ki: Bize Abdülazîz İbn Abdullah... Urve İbn Zü-beyr'den rivayet etti ki o, Hz. Âişe. (R. Anhâ) ye «Eğer (kendileriyle evlendiğinizde) yetîm kızların haklarım gözetemiyeceğinizden korkar­sanız...» âyetini sormuş, o da şöyle demiştir : «Ey kızkardeşimin oğlu» bir yetîm kız, velîsinin evindedir ve velîsinin malında ona ortaktır. Kı­zın malı ve güzelliği velîsinin hoşuna gider de başkasının vereceği me­hir kadar mehir vermek suretiyle onun mehrinde adaletli davranmak-sızın onunla evlenmek ister. İşte bu durumda yetîm kızların mehirle-rinde adaletli davranma ve âdet olan şekilde en yüksek mehri vermek­sizin onlarla evlenmeleri yasaklanmış ve onların dışında hoşlarına gi­decek kadınları nikahlamaları emredilmiştir. Urve der ki: Hz. Âişe (R. Anhâ) şöyle dedi: «Halk bu âyetten sonra Rasûlullah (s.a.) dan (yine) sordular. (Fetva istediler). Allah Teâlâ da : «Kadınlar hakkında senden fetva istiyorlar...» (Nisa, 127) âyetini indirdi.» Hz. Âişe (R. An­hâ) devamla : Allah Teâlâ'nın : «Nikâhlanmayı istemediğiniz yetîm kız­lar hakkında...» sözüne gelince bu; sizden birinin malı ve güzelliği az olduğunda yetîm kızdan yüzçevirmesidir. Bu âyetle mallan ve güzel­likleri az olduğunda onlardan yüz çevirmeleri nedeniyle adaletle ol­ması dışında yetîm kadınlarla mal ve güzelliklerine göz dikerek evlen­mekten men'edildüer.3

Birden Fazla Kadınla Evlenme

Allah Teâlâ: «...İkişer, üçer ve dörder olmak üzere nikahlayın...» buyuruyor. Onlann (yetîm kızların) dışındaki kadınlardan dilediğinizi nikahlayın. Dileyen iki, dileyen dört nikâhlasın, Allah Teâlâ başka bir âyet-i kerîme'de: «Hamd, ...melekleri ikişer, üçer, dörder; kanatlı el­çiler kılan Allah'a mahsûstur.» (Fâtır, 1) buyuruyor ki; onlardan kimi­nin iki, kiminin üç ve kiminin de dört kanadı vardır. (Başka) delil ol­duğundan melekler için bu sayıların dışında kanat olmadığı anlaşılmaz. Bu âyette ise durum böyle değildir. Ve erkeklerin evlenebilecekleri kadın sayısı dörtle sınırlandırılmıştır ki, îbn Abbâs ve ulemanın cum­huru bu görüştedirler. Zîrâ burada makam ihsan (da bulunma, nimet verme) ve mübâh kılma makamıdır. Şayet dört kadından fazlasını ay­nı anda almak (nikâhlarını cem'etmek) caiz olsaydı elbette âyette zikredilirdi.

Şafiî der ki: Allah Teâlâ'nın emirlerini beyân edici olan Rasûlul-lah (s.a.) in sünneti delâlet ediyor ki; Rasûlullah (s.a.) dan başka hiç kimseye dörtten fazla kadım bir nikâhla toplama (aynı anda dört ka­dından fazlasıyla evlenme) caiz değildir. Şafiî —Allah ona rahmet ey­lesin— nin söylediği budur ve âlimler arasında bu konuda icmâ' var­dır. Sadece Şia'dan bazılarından nakledildiğine göre; bir erkek, dört­ten fazla kadını dokuza kadar nikâhı altında toplayabilir. Bazıları da sayı tahdidi koymamışlardır. Bir kısmı ise Rasûlullah (s.a.) m dört­ten dokuza kadar kadınlarla evlenmesine dayanmaktadırlar. Nitekim bu husus, Buhârî ve Müslim'de sabittir. Onbir sayısına gelince : Buhârî buna şöyle bir yorum yapıp der ki: Bize Enes'den rivayet edildi ki; Rasûlullah (s.a.) onbeş hanımla evlendi, bunlardan onüçü ile zifaf vu­ku' buldu. Yanında (aynı zamanda) onbir tanesi bir arada bulundu. Vefatlarında dokuz hanımı vardı.

Âlimlere göre bu, ümmetinin diğer ferdlerine değil, sadece Rasû­lullah (s.a.) a âit özelliklerdendir. Ve biz, ancak dört kadınla evleni-lebileceğine (dört kadının nikâhının bir erkekte toplanabileceğine) delâlet eden hadîs-i şerifleri de zikredeceğiz.

Bu Konudaki Hadîs-i Şerifler :

İmâm Ahmed der ki: Bize İsmail ve Muhammed İbn Ca'ier*in... Sâlim'den, onun da babasından rivayetine göre; Ğaylân İbn Seleme es-Sekafî müslüman olduğunda, nikâhı altında on kadın vardı. Rasûlul­lah (s.a.) ona: İçlerinden dört tanesini seç, buyurdular. Hz. Ömer (r.a.) in zamanında Gaylân hanımlarını boşadı ve malını oğulları ara­sında paylaştırdı. Onun bu davranışı Hz. Ömer (r.a.) e ulaşınca: Hz. Ömer; öyle sanıyorum ki gökten gizlice haber aşıran şeytân, senin ölüm haberini alıp içine atmış. Herhalde sen çok yaşamayacaksın. Allah'a yemin ederim ki, ya kadınlarına döner (onları tekrar nikâhlar) ve ma­lına onları döndürürsün, ya da onları ben sana mirasçı kılar Ebu Ra-ğâl'in kabrinin taşlandığı gibi senin de kabrinin taşlanmasını emrede­rim... dedi. (Ebu Rağâl, uğursuzluk ve zulüm için verilen bir ör­nektir.)

Şafiî, Tirmizî, îbn Mâce, Dârekutnî, Beyhakî ve başkaları da ha­dîsi bu şekliyle Ismâîl İbn Uleyye, Ğunder, Yezîd îbn Zürey, Saîd îbn Ebu Arûbe, Süfyân es-Sevrî, îsâ îbn Yûnus, Abdurrahmân İbn Muham­med el-Muharİbî, Fazl îbn Mûsâ ve bunların dışındaki hafızlar kanalıyla Ma'mer'den «İçlerinden dört tanesini seç.» sözüne kadar olan kısmını rivayet etmişlerdir. Hadîsin Hz. Ömer (r.a.) ile ilgili kısmını ise sadece İmâm Ahmed rivayet etmiştir. Bu kısım, güzel bir İlâve ol­makla birlikte Tİrmizî'nin Buhârî'den nakline göre; Buhârî bu hadisi illetli görerek zayıf kabul etmiştir. Tirmizî hadîsi rivayet ettikten son­ra; Buhârî'nin şöyle dediğini işittim der: Bu hadîs mahfuz değildir. Sahîh olan, Şuayb ve başkalarının Zührî kanalıyla Muhammed tbn Şüveyd'den rivayet ettiklerini; Sâlim'den, o da babasından rivayet etti ki, sakîf ten bir adam hanımlarını boşadı. Ömer de kendisine : Ya ka­dınlarına dönersin, ya da Ebu Rağal'in kabrinin taşlandığı gibi ben de senin kabrini taşlattırırım (ya da taşlarım), dedi.

Bu ta'lîl şüphelidir ki doğrusunu Allah bilir. Hadîsi Abdürrezzâk... Zührî'den, Mâlik de Zührî'den mürsel olarak rivayet etmişler, Ebu Zür'a da; bu daha sahihtir, demiştir.

Beyhakî der ki: Bu hadîsi bize Akîl Zührî'den rivayet etti. O da: Bu hadîs bize, Osman tbn Muhammed İbn Ebu Şüveyd'den ulaştı, dedi. Ebu Hatim ise; bunun vehm olduğunu, Zührî'nin Muhammed îbn Şü­veyd'den naklen: Bize ulaştığına göre Rasûlullah (s.a.) (...) şeklinde rivayet ettiğini söyler. Beyhakî, bu hadîsi Yûnus ve İbn Uyeyne'nin Züh­rî'den onun da Muhammed îbn Şüveyd'den rivayet ettiğini söylemek­tedir. BU da Buhârî'nin ta'lîl ettiği hadîs gibidir. İmâm Ahmed'in Müs-ned'inden yukarıya aldığımız hadîsin isnâdındaki râvîler; Buhârî ve Müslim'in şartlarına göre güvenilir kişilerdir. Sonra Ma'mer ve hattâ Zührî tarîkından başka kanaldan da rivayet edilmiştir.

Hafız Ebu Bekr el-Beyhakî der ki: Bize Ebu Ali el-Hâfız'ın... îbn Ömer'den rivayetine göre: Ğaylân İbn Seleme muslüman oldu. Yanın­da on kadın vardı ve onlar da onunla birlikte muslüman oldular. Rasû­lullah (s.a.) öaylân'a, onlardan dört tanesini seçmesini emretti. Ha­dîsi Neseî de Sünen'inde bu şekilde tahrîc etmiştir. Ebu Ali îbn es-Se-ken: Hadîsi rivayette Serâr (?) îbn MÜceşşer tek kalmıştır, o da gü­venilir bir râvidir, derken, îbn Maîn de onu güvenilir bulmuştur. Ha­dîsi Semeydâ îbn Vâhib de Serâr (?) dan rivayet etmiştir.

Beyhakî der ki: Ğaylân İbn Seleme hadîsi, bize Kays İbn el-Hâris kanalıyla Urve îbn Mes'ûd ve Safvân İbn Ümeyye'den rivayet edil­miştir.

Hadîsin delâlet ettiği hükme gelince; şayet dörtten fazla kadınla aynı anda evli olmak, caiz olaydı —muslüman olduklarına göre- - Ğay-lân'ın diğer kadınlarıyla birlikte olmasına Rasûlullah müsâade buyu­rurdu. Dördünü bırakıp diğerlerinden ayrılmasını emrettiğine göre; bu, hiçbir şekilde dört kadından fazlasıyla aynı ânda evli olmanın caiz olmadığına delâlet eder. Devam eden (eskiden nlkâhlanılmış) kadınlar hakkında durum böyle olunca, başlangıç halindeki hüküm de evleviyyetle böyledir. Allah Teâlâ doğrusunu en iyi bilendir.

Ebu Dâvûd ve İbn Mâce Stinen'lerinde Muhammed îbn Abdurrah-mân İbn Ebu Leylâ tarikiyle... Kays İbn el-Hâris'ten —Ebu Davud'un bir rivayetinde Haris îbn Kays îbn Umeyra el-Esedî'den— rivayetlerine göre o şöyle demiştir: Müslüman olduğumda yanımda sekiz hanımım vardı. Bunu Rasûlullah (s.a.) a söyledim: Onlardan dördünü seç (ter-cîh et), buyurdular.

Hadîsin isnadı hasendir. Seneddeki bu gibi ihtilâf hadîsin başka şâhidleri de bulunduğu için herhangi bir zarar vemez.

îmâm Ebu Abdullah Muhammed îbn İdrîs eş-Şafiî Müsned'inde der ki: Bana İbn Ebu Zinâd'dan işiten birisinin... Nevfel İbn Muâvi-ye'den rivayet ettiğine göre; o şöyle demiştir : Yanımda beş kadın (ka­rım) olduğu halde müslüman olmuştum. (Müslüman olduğumda beş hanımım vardı.) Rasûlullah (s.a.) bana: Dilediğin dört tanesini seç, geriye kalan birini bırak buyurdular. Hanımlarının en eskisi, yaşlı ve doğumdan kesilmiş olanı —ki 60 seneden beri benimleydi— boşadım.

Hafız Ebu Bekr el-Beyhakî'nin de dediği gibi bütün bunlar, daha önce geçen Ğaylân hadîsinin sıhhatine delâlet etmektedir.

Allah Teâlâ : «Şayet aralarında adalet yapamayacağınızdan endîşe ederseniz o zaman bir tane almalısınız. Veya sahib olduğunuz câriye ile yetinmelisiniz.» buyuruyor. Başka bir âyet-i kerîme'de de «Ne kadar isteseniz yine de kadınlar arasında adalet yapamazsınız» buyrulduğu üzere kadınların birden fazla olması halinde; aralarında adaletli dav-ranamamaktan korkarsanız, böyle bir endişesi olan kişi bir kadınla ya da odalık cariyelerle yetinsin. Zîrâ onlar arasında vâcib değildir, müs-tehabdır. Yaparsa güzeldir, yapmazsa günâhı yoktur.

Allah Teâlâ : «Bu, adaletten sapmamanıza daha uygundur...» bu­yuruyor. Bazıları —ki Zeyd îbn Eşlem, Süfyân İbn Uyeyne ve Şafiî bun­lardandır— âyeti, ailenizin çoğalması için bu daha uygundur, şek­linde anlamışlardır. Bunlara göre bu, (Tevbe, 28) âyetinden alınmadır ve âyetteki ( *!>& ) fakirlik anlamınadır.

Ancak bu açıklama şüphelidir. Zîrâ hür kadınların sayılarının ço­ğalması ile ailenin çoğalmasından korkulacağı gibi, odalık cariyelerin sayılarının çoğalmasıyla da ailenin çoğalmasından korkulur. Bu ko­nuda cumhûr'un kavli en sahihidir ki, buna göre anlam zulmetme­menize daha uygundur, şeklinde olacaktır.

İbn Ebu Hatim, îbn Merdûyeh ve Sahîh'inde İbn Hibbân diyorlar ki: Abdurrahmân İbn İbrâhîm kanalıyla... Hz. Âişe'nin, Rasûlullah'-dan rivayetine göre; efendimiz : «Bu, adaletten sapmamanıza daha uy­gundur» âyetini, zulmetmemenize daha uygundur, buyurmuşlardır.

İbn Ebu Hatim; babasının, bu hatalı bir rivayettir. Hz. Âişe'den mevkuf olarak rivayeti sahihtir dediğini nakleder.

İbn Ebu Hâtim'in söylediğine göre; İbn Abbâs, Hz. Âişe, Mücâhid, îkrime, Hasan, Ebu Mâlik, Ebu Rezîn, Nehaî, Şa'bî, Dahhâk, Ata el-Horasanı, Katâde, Süddî ve Mukâtil îbn Hayyân'ın (Adaletten) mey­letmemenize, daha uygundur, şeklinde tefsir ettikleri'rivayet edilmiş­tir. İkrime merhum da Ebu Tâlib'in şiirini bu anlama delil getirmiştir. Ancak o, bu şiiri es-Sîre'de olduğu gibi nakletmiştir. İbn Cerîr bunu naklettikten sonra doğru şeklini de kaydetmiştir.

Allah Teâlâ : «Kadınların mehirlerini seve seve verin.» buyuruyor. îbn Abbâs'tan rivayetle Ali İbn Ebu Talha; âyetteki keli­mesinin mehir anlamına geldiğini, söylemiştir.

İbn İshâk şöyle der : Zührî, Urve kanalıyla Hz. Âişe'den nakleder ki; âyette geçen kelimesi, Fariza demektir. Mukâtil, Katâde ve İbn Cüreyc de aynı anlamı verirler. Ayrıca îbn Cüreyc müsemmâsını da ilâve eder.

İbn Zeyd de şöyle der : arap dilinde, vâcib anlamınadır. Allah Teâlâ bu âyette kadınların ancak vâcib bir şey (mehir) mukabili nikâhlanacaklanm bildiriyor. Hz. Peygamberden sonra hiç kimseye vâcib olan mehir ödemeksizin nikahlamanın haksız yere ve yalan me­hir kesmenin uygun düşmeyeceğini ifâde ediyor.

Bu konuda âlimlerin sözleri aşağı-yukarı şu anlamdadır:

Kadına mehir vermek, kesin olarak erkek üzerine vâcibtir ve bunu gönül hoşluğu ile vermelidir. Kişi nasıl hediye ve bahşişi gönül hoşluğu ile veriyorsa, kadına da mehrini aynı şekilde gönül hoşluğu ile vermesi gerekir. Mehir kesildikten sonra kadın, gönül hoşluğu ile mehrini, ya da mehrinin bir kısmını kocasına bağışlarsa koca, helâl ve temiz olarak ondan yesin. îşte bunun içindir ki, Allah Teâlâ âyetin devamında: «Şayet ondan bir kısmını gönül hoşluğu ile size bağışlar iseler, onu afi­yetle yeyin» buyurmuştur.

İbn Ebu Hatim der ki; Bize Ahmed İbn Sinan... Hz. Ali (r.a.) nin şöyle dediğini rivayet etti: Sizden biri birşeyden (hastalıktan) şikâyet ettiğinde hanımından üç dirhem, ya da ona yakın bir şey istesin. Onun­la bal satın alsın, sonra da yağmur suyu alarak ikisini şifalı, bereketli ve âfiyetli bir ilâç halinde birleştirsin. (Satın aldığı bal ile yağmur su­yunu birbirine katsın. Böylece şifalı, bereketli bir ilâç elde etmiş olur.)

Hüşeym, Seyyâr'dan o da Ebu Salih'ten rivayet ediyor ki; o şöyle demiştir: Birisi kızını evlendirdiğinde onun önünden (kızı vermeden önce) mehrini alırdı. Allah Teâlâ bunu onlara yasakladı ve «Kadınla­rınızın mehirlerini seve seve verin.» âyetini indirdi.

Bu hadîsi İbn Ebu Hatim ve İbn Cerîr Taberî rivayet etmişlerdir.

îbn Ebu Hatim diyor ki: Bize Muhammed İbn İsmail'in... Abdur-rahmân İbn el-Beylemânî'den rivayet ettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) : «Kadınlarınızın mehirlerini seve seve verin,» âyetini okudu. Orada bu­lunanlar; mehirler nedir, ey Alalh'ın Rasûlü? diye sordu. Hz. Peygam­ber; ailelerinin karşılıklı olarak razı ve hoşnûd olduğudur, buyurdu.

İbn Merdûyeh, Haccâc İbn Artât kanalıyla... Ömer İbn el-Hattâb'-dan rivayet etti ki, o şöyle demiştir : Rasûlullah (s.a.) hutbede üç kerre : Dul (kadın ve erkekleri) evlendirin (nikahlayın...) buyurdular. Bir adam kalktı ve; ey Allah'ın Rasûlü, onların aralarındaki mehir nedir? diye sordu. Allah'ın Rasûlü: Ailelerinin üzerinde uyuştuğu (karşılıklı razı ve hoşnûd oldukları) dur, buyurdu.

Hadîsin senedindeki İbn el-Beylemânî zayıftır ve hadîsin senedin­de inkıta' vardır, (hadîs, munkatı' hadîstir.)4

İzahı

Teaddüd-i Zevcât (Polygami)

Birden fazla evlilik konusu; evlilik yoluyla da olsa, yetimlerin mal­larını yemekten nehyeden söz içerisinde vârid olmuştur. Ve deniliyor ki; eğer kendi içinizde yetîm eşinizin malını yemek endîşesini hisse­derseniz onlarla evlenmemeniz gerekir. Çünkü Allah Teâlâ, diğer ka­dınlarla dörde kadar evliliği mübâh kılmışken, yetimler konusunda bu­nu öngörmemiştir. Fakat eşler arasında adalet edemeyeceğinizden en­dîşe ederseniz, yalnız bir eşle yetinmeniz gerekir. Adaletsizlikten kork­ma; şek ve zan halinde mevcûd sayılır. Hattâ adaletsizlik vehmi bile, bu konuda geçerlidir. Ne var ki, şeriat vehim halindeki adaletsizliği affediyor. Çünkü bu gibi şeylerin bilinmesi çok zordur. İki veya daha fazla evlilik kendisine mübâh olan koca; hiçbir zan veya tereddüde mahal bırakmayacak derecede adaletli davranacağına güvenen koca­dır. Tereddüd zayıf da olabilir.

Allah Teâlâ; «Adalet edemeyeceğinizden endîşe ederseniz, bu tak­dirde bir tane» buyurarak bunun adaletten uzaklaşmamaya daha uygun olduğunu bildiriyor. Yani tek eşle yetinme, zulüm ve azgınlığın bulun­maması için en müsait yoldur. Şu halde çok evliliğin meşru' kılınma­sının dayanağı zulümden uzaklaşmaktır. Adalet şartı, adaletin göze­tilmesinin vâcib oluşunu takviye için konulmuştur. Ancak her halü­kârda adaletin zor olduğuna da dikkat çekilmektedir. Allah Teâlâ Nisa sûresinin bir diğer âyetinde de şöyle buyurmaktadır: «Ne kadar özen gösterseniz de kadınlar arasında adalete güç yetiremezsiniz.» (Nisa, 129) Bu ifâde; gönüldeki temayüllerde adalete hamledilebilir. Eğer böyle olmasaydı, bu iki âyetin toplamı birden fazla evliliğin hiçbir şe­kilde caiz olmadığı sonucunu doğururdu. Daha önceki âyette geçtiği gibi «Tamamen de o tarafa meyletmeyin ki, onları muallakta bırakmış olmayanınız» buyurarak konu açıklanmaktadır. Yani Allah, kulun kal­bindeki meyillerini kontrol etmesine imkân olmayan noktalarda kulu affeder. Nitekim Hz. Peygamber son dönemlerinde Hz. Âişe'ye diğer ka­dınlarından daha çok temayül ediyordu. Fakat öbürlerinin rızâsı ve izni olmadan ona özel bir davranışta bulunmuyordu. Hatta; Allah'ım, benim sahib olduğum konuda payım bu. Sahip olmadığım konudan dolayı da beni sorumlu tutma, diyerek gönlündeki temayülünden dolayı sorumluluktan kurtulmak istiyordu.

Muhammed Abduh der ki: Bu iki âyeti dikkatle okuyanlar, İs­lâm'da birden fazla kadınla evliliğin mübâh oluşunun çok zorunlu hal­lerin ortaya çıkardığı bir zaruret olduğunu görür ve anlarlar. Zaruretler ise ihtiyâç halinde sahibine haramı mübâh kılar. Ancak zaruret hali de adalet ve zulümden emin olma şartına bağlanmıştır. Bu zaruri hale rağmen, günümüzde birden fazla evliliğin sebep olduğu bozuklukları iyi düşünen kişi, çok evliliğin yaygın olduğu toplumun yaşamasının müm­kün olmayacağı kanâatına kesinkes vanr. Doğrusu o ki; bir evde iki kadın bulunan ailenin durumu hiçbir zaman düzelmeyeceği gibi, ora­da nizâm ve düzen de bulunmaz. Erkek, eşleriyle birlikte evin düzenini bozmak için çalışır. Ve sanki eşlerden her biri diğerinin düşmanı gibidir. Sonra her eşten doğan çocuk, birbirine düşman hale gelir, öyleyse çok evliliğin doğurduğu bozukluk ferdlerden ailelere, ailelerden de millet­lere intikâl eder.

Muhammed Abduh der ki: İslâm'ın başlangıç döneminde çok ev­liliğin bazı faydalan vardı. En önemlisi neseb bağıydı. Ve kişinin asa-biyyetini güçlendiren sıhrî yakınlıktı. O zaman günümüzdeki gibi za­rarları mevcûd değildi. Çünkü o gün, kadınların ve erkeklerin ruhun­da din köklüce yer etmişti. Zarar görenin sıkıntısı zaranndan daha fazla olmuyordu. Ama günümüzde zarar her eşin çocuğuna babasına ve di­ğer akrabalarına kadar intikâl etmekte ve aralarında kin, düşmanlık tohumlarını ekmektedir. Zarar gören kadın, çocuğunu kardeşine düş­man etmekte, kocasını çocuğunun hakkını yemekle İtham etmektedir. Koca, budalalığından en çok sevdiği karısına boyun eğmekte ve böy­lece bütün ailede bozukluk yayılmaktadır. Eğer çok evlilikten doğan kötülükleri ve musibetleri açıklayacak olsaydınız, mü'minlerin böyle bir evliliğe tevessül etmekten tüyleri ürperirdi. Çok evliliğin doğur­duğu zararlar arasında hırsızlık, zina, yalan söyleme, hiyânet, korkak­lık ve tezvirin yanı sıra katil olayları da bulunmaktadır, öyle ki çocuk babasını, anasını öldürmekte, baba evlâdını, karı kocasını, koca karı­sını katletmektedir. Bütün bunlar mahkeme kayıtlarında sabittir. casınm değerini bilmeyen, çocuğunun değerini bilmeyen, kendini bil­meyen, dinini bilmeyen, din adına bir takım surdan burdan öğrendiği hurafe ve sapıklıktan başka bir şey bilmeyen ve din namına bildiği şey­lerden; Allah tarafından indirilmiş her kitabın ve her peygamberin uzak duracağı bir kadının; eğitilmesi durumu da bu konuda sizi önleyecek bir engeldir. Eğer kadın; sağlam bir dinî terbiye ile yetiştirilir ve onun dini duygulan yegane etken güç olursa; birden fazla evliliğin topluma bir zararı olmaz. Zarar, sadece kadınların kendilerine yönelik olur. Ama durum gördüğümüz ve duyduğumuz gibi olunca, birden çok evlilikle bir toplumun terbiye edilmesi imkânı yoktur. Binâenaleyh bilginlerin bu meseleyi iyice gözönünde bulundurmaları gerekir. Özellikle iktidarı elinde bulunduran ve kendi mezheblerine göre hüküm verilen hanefî-lerin bu konuda dikkatli olmaları îcâbeder. Hanefîler, dinin insanların faydası ve hayrı İçin indirilmiş olduğunu, karşılıklı zarar vermenin ya­saklanmasının dinî bir kaide olduğunu inkâr etmezler. Binâenaleyh daha Önce mevcûd değilken herhangi bir zamanda bir konuda bozukluk ortaya çıkarsa, şüphesiz ki, hükmün değiştirilmesi ve mevcûd duruma göre yeni bir hükmün konulması gerekir. Yani bozukluğu önlemek, fay­dayı celbetmekten Önce gelir. Muhammed Abduh der ki: Böylece ada­letsizlik endîşesi sözkonusu olunca; birden fazla kadınla evlenmenin ke­sinlikle yasak olduğu anlaşılmış oluyor.

Üstâd (Muhammed Abduh) ilk derste böyle söyleyerek âyeti tefsir etmişti. Sonra ikinci derste dedi ki: Birden fazla kadınla evlenmenin bir zaruret olduğu, gerçekleşmesi güç olan şartlara bağlandığı ve bunun sanki çok evliliğin yasaklanmış olduğu anlamına geldiği daha önce an­latılmıştı. Adalet edemeyeceğinden endişelenen kişinin, birden fazla ka­dınla evlenmesinin haram olduğu belirtilmişti. Ancak bazı arkadaşla­rın anladığı gibi bu ifâdeden adalet edememe endîşesinin mevcudiyeti halinde nikâh akdinin bâtıl veya fâsid olacağı sonucu çıkarılmamalıdır. Çünkü harâmlık geçicidir ve nikâh akdinin ibtâlini gerektirmez. Zîrâ kişi zulümden korkar ama zulmetmez. Veya zulmeder, sonra dönüp tev-be ederek adaletli davranıp, normal bir hayat yaşayabilir. (...)

Ben derim ki (Reşîd Rızâ); Taaddüd-i Zevcât, aslında evliliğin tabîatına aykırıdır. Esâs olan; bir erkeğin tek bir kadını olması ve o kadın nasıl kendisi için eş olarak o erkeği seçmişse, erkeğin de eş ola­rak o kadını seçmesidir. Ancak bazan toplumda zaruret hâsıl olur. Özel­likle İslâm toplumunda olduğu gibi, savaşçı toplumlarda bu durum açıkça görülür. Binâenaleyh taaddüd-i zevcât bir zaruret için mübâh kılınmış ve zulmetmeme, haddi aşmama şartına bağlanmıştır. (...)

Frenklerden büyük bir topluluk çok evlilik mes'elesini; —kendi dinî gelenek ve alışkanlıklarının etkisiyle ve bilhassa kadınlara aşırı saygı gösterme gayretkeşliği ile— İslâm'a sürülmüş en büyük leke ola­rak görmektedirler. Özellikle birden fazla kadınla evlenen pek çok müs-lümanm halini görerek veya işiterek bu değerlendirmeye varmakta­dırlar. Bazı müslümanlarm, Kur'an'ın koyduğu ve çok evliliğin ceva­zına neden olan şartlan, kayıtları nazar-ı itibâra almadan hayvani his­lerinin tatmininden İbaret davranışlarını gördükleri için veya bir ko­canın evinde birçok eşin bulunması halinde aile yuvasında meydana gelecek bozukluğu, çocuklar arasındaki didişme, kin, nefret ve kıskanç­lıkları gördükleri için bu kanâati belirtmektedirler. Ne var ki, böylesine büyük ve sosyal bir konuda dış görüşüne bakarak hüküm vermek ge­rekmez. Aksine hüküm vermeden önce erkekle kadının tabiatına ve ara­larındaki eşlik ilişkilerine, evlilikteki amaca, kadın ve erkek sayısının toplumlardaki miktarına, ev hayatının problemlerine, erkeğin kadının bakımını üstlenmesi veya aksi duruma, eşlerden birinin diğerinden bağımsız olmasına, insanlığın gelişme tarihine bakmak gerekmektedir. İnsanlığın bedevîlik döneminde; her erkeğin bir tek eşi bulunması ve bununla yetinmesi gereğinin mevcudiyetine bakmak îcâb etmektedir. Bütün bunlardan sonra; Kur'an'ın çok evlilik mes'elesini, istenen dinî bir konu olarak mı, yoksa çok daraltılmış şartlara bağlanmış zaruret­lerin gerektirdiği bir ruhsat olarak mı değerlendirdiğine gözatmak îcâb etmektedir. Siz tıp bilimleriyle uğraşanlar, insanlar arasında erkeğin yapısıyla, kadının yapısı arasındaki farkı ve ayrılığı en iyi bilenlersiniz. Bizim bildiğimize göre, tabiatı îcâbı kadının erkeği istediğinden daha çok erkek kadım ister. Harem ağalarından başka tabiatı gereği kadına karşı istek duymayan hiçbir erkek bulunmaz. Ama tabiatları gereği, erkeklere arzu duymayan pek çok kadın vardır. Eğer kadının, bir erkek tarafından sevilmiş, ve erkeğin ilgisini çekmiş olma gibi duygusu bu-lunmasaydı, bu günkünden çok fazla olarak pek çok kadının evlilikten uzak duracaktan görülürdü. Kadındaki bu arzu tabiî olarak soyun de­vamı içgüdüsünden doğan eğilimden farklıdır. Yaşlı erkekler evlenmek için süslenme ihtiyâcı duymazken, yaşlı dullarda bu ihtiyâç fazlasıyla duyulur. Benim değerlendirmeme göre; bunun sebebi, kadının tabiatın­da yer eden ve uzun asırlar boyunca süre gelen bir erkeğin himaye ve korumasına muhtaç olma duygusudur. Erkeğin kadına kol kanat ger­mesi ise, ancak ona göstereceği temayül ve sevgiye bağlıdır. Bu sebeple nesiller boyu kadınlar bu fıtrî duyguyu hissetmişler ve bunun için çalışmışlar, netîcede nesilden nesile tevarüs eden bir meleke haline gelmiştir. Hattâ bir kadın, erkekten nefret eder ve hoşlanmaz. Ama bu­nun yamsıra ondan yüzçevirmez. îster yaşlı, İster her şeyden el etek çekmiş rahibe olsun, kadınlar, kendilerine temayül etmeyen, kadutfa-nn büyüsüne kapılmayan, arzularına koşmayan bir erkek görmekten rahatsız olurlar. Netîce olarak diyebiliriz ki; erkekte soyun devamı iç­güdüsü kadından daha güçlüdür. Bu birinci mukaddimedir.

Sonra hikmet-i ilâhiyye gereği olarak, eşlerden birinin diğerine te­mayülünü sağlayan ve onu evlenmeye sevkeden ana faktör; türün ko­runmasını sağlayan tenasül içgüdüsüdür. Nitekim beslenme arzusun­da ana hikmet, şahsın kendisini korumasıdır. Kadın, bir İnsanın nor­mal olarak ömrünün yansı boyunca nesil vermeye elverişlidir. Bir İn­sanın normal ömrü yüz senedir. Bunun sebebi ellisinden sonra çoğun­lukla kadının gebe kalma gücünün zayıflamasıdır. Elli yaşını geçen ka­dınlarda âdet kanı kesilir, döllenmeyi sağlayan tenasül yumurtacıkları tükenir. Bu konuda ilâh: hikmet açıktır. Doktorlar bu konunun deta­yım daha iyi bilirler. Erkeğe bir kadından fazlasıyla evlenmek müsâa­desi verilmezse, normal olarak toplumda erkeklerin ömrünün yarısı, evlilik amacının ana motifi olan tenasül içgüdüsünü muattal halde bırakmaya vesîle olur. Bir erkeğin kendi yaşında bir kadınla evlendiği farzedilecek olursa; bunun elli seneden fazla kalan ömrü boşa gitmiş olur. Bilhassa kendisinden daha da yaşlı bir kadınla evlenen ve normal hayat yaşayan kişiler için bu kural geçerlidir. Kendisinden daha küçük bir kadınla evlenen için bu süre daha az olur. Herhalükârda erkek elli yaşında bile 15 yaşında bir kadınla evlenecek olsa 15 yıllık ömrünü bo­şa geçirmiş olur. Kaldı ki, normal olarak erkeklerde bulûğ yaşına er­meden önce meydana gelen erken ölüm, yaşlılık vb. hastalıklar görül­mekle beraber kadında, ancak âdetten kesilme yaşından önce bu gibi haller görülebilir. Hattâ bu farkı bazı Frenk filozoftan da görmüş ola­caklar ki, şöyle demişler: Bir erkeği, bir yıl boyunca, 100 kadınla baş-başa bıraksak, bir yılda bir erkekten 100 insan doğabilir. Ama yüz er­keği, bir yıl, bir kadınla başbaşa bıraksak, en çok soy alabilme imkânı­mız yalnızca bir tek insandır. Kesin olarak görüş odur ki; böyle bir kadın sadece bir mahsûl verebilir. Çünkü erkeklerden her biri diğerinin ekinini bozar. Tabiî kurallar uyarınca neslin çoğalması durumunun önemini dikkate alanlar ve buna mukabil milletlerin durumunu gözö-. nünde bulunduranlar, bu şartı çok iyi görürler. Bu da İkinci mukaddi­me.

Sonra kadınlarda doğum oranı yeryüzünün büyük bir kısmında er­keklerden daha fazladır. Erkekler kadınlardan daha az doğdukları hal­de, ölüm, meşgûliyyet gibi engellere daha çok ma'rûz kalırlar. Bu se­beple erkekler, evlenmeme durumuyla kadınlardan daha çok karşıla­şırlar. Genellikle savaşlarda, askerî ortamda ve eşlerin geçimini sağla­manın zor olduğu hallerde bu durum müşahede edilmektedir. Fıtrat nizâmının temeli böyle olduğu için, milletlerin ve toplumlann geleneği ve alışkanlığı böyle cereyan ettiği için umumiyetle ailenin geçimi er­keğe aittir. İstisnalar müstesna. Şu halde evlenme çağına gelmiş bir erkeğe birden fazla kadınla evlenmeyi engellesek, kadınlardan bir ço­ğunun evlenme imkânlarının elinden alınması neticesi doğar. Halbuki kadının tabiatı soyunun devamını arzular. (...)

Şimdi de sizi, eşler arasındaki geçim durumunun temeline indir­meye çalışacak ve akıl ve fıtratın bu noktadaki hükmünü göstermeye gayret edeceğiz : Erkek; kadının koruyucusunun, evin efendisinin ken­disi olmasını ister. Bedenî gücü, aklı, kazanma ve savunma yeteneğine sahip bulunması bunu gerektirir. Bunun için Allah Teâlâ; «erkekler kadınlar üzerinde kâimdirler.» buyurmaktadır. Kadın ise; sabırlı ol­duğu, yufka yürekli bulunduğu için, ev işlerinin sorumlusu ve çocuk­ların terbiyecisi olmak ister. Daha önce de söylediğimiz gibi kadın, er­kekle çocuk arasında ihsas ve düşünme vasıtasıdır. Kadın; erkek çocu­ğunu derece derece erkekliğe hazırlamak için kendisinin âciz olduğu­nun farkındadır. Keza kız çocuğunun da tabiî fonksiyonunu icra etmek için görevini üstlenmeye ve hassas olarak yetiştirmeye kendisini vazi­feli sayar. (...)

Benimle birlikte beşeriyyetin gelişim tarihini araştıracak olur da; evlilik ve aile ya da evlilik ve üretkenlik konusunda inceleme yapacak olursanız, hiçbir millette erkeğin bir tek kadınla yetindiğini göremez­siniz. Nitekim bu canlıların pek çoğunun özelliğidir. Bu konunun tabiî nedenini açıklama sadedinde değildir elbette. Bilâkis araştırmalar gös­termiştir ki; vahşî kabilelerde kadınla erkek arasında anlaşmaya bağlı bir hak vardır. Anne evin reisidir. Çünkü genellikle baba belirlenmiş değildir. Fakat insanlık ilerleyip geliştikçe, bu karışık ve ortaklaşa ha­yatın zararını farketti ve genelleşmeden özelleşmeye doğru meyletti. Kabiledeki ilk özelleşme; bir kadının bir erkeği olması, kabilenin başka erkekleriyle birleşmemesi oldu. Bu gelişme devam etti. Nihayet bir er­keğin belirli bir sayıyla sınırlandırılmaksızın birkaç kadına sahip ol­ması noktasına geldi. Kadın sayısı sınırlı değildi. Mümkün olduğu mik­tara bağlıydı. Böylece aileler tarihi yeni bir döneme geçti. Burada baba, soyun direği ve yuvanın temeli oldu. Nitekim son dönem Alman ve İn­giliz bilginleri aile tarihiyle ilgili kitaplarında bu konuyu açıklamış­lardır. Buradan hareketle Frenkler, bu tekâmülün sonuçta bir erkeğin bir kadını olması gerektiği noktasına ulaşmışlardır. Bu ana ilkedir. Ve bu ilkenin bütün evlerde geçerli olması gerekir. Ama tabiî ve sosyal gelişmelerle, kadınların menfaati, toplumun menfaati ve tabiî yetenek­lerinin gereği olarak bir erkeğin birden fazla kadına kol kanat ger­mesini gerektiren hallerde durum ne olacaktır? Acaba bu Özelleşme sonucu günümüzde hangi toplumda erkekler, bir tek kadınla yetinme gereğini duymuşlardır? Bize bildirilebilir mi? Avrupa'da yüzlerce, bin­lerce erkekten zina etmeyen kaç erkek vardır? Hayır, erkek tabiatı, ırsî kabiliyetleri gereği olarak tek bir kadınla yetinemez. Çünkü kadın her zaman erkeğin isteklerini karşılamaya yeterli değildir. Keza her vakit kadın, bu isteğin ürününü vermeye kabiliyetli olamaz. Ki bu ürün nesildir. Erkekte birleşme isteği, hiçbir vakte bağlı değildir. Ama ka­dının bunu kabul etmesi vakte bağlıdır. Bazı vakitlerde kadın bunu isterken, bazı zamanlarda istemez. Kadının erkeği kabulünün tabiî mo­tifi —fıtrî gücü dengeli olduğu takdirde— ancak âdetten temizlenme sonrasıdır. Âdet ve hamilelik anında ise tabiatı gereği birleşmek iste­mez. Öyle sanıyorum ki; kadın erkeği memnun etme isteğini kendi ru­huna yerleştirmemiş olsa ve bundan zevk duymasa, birleşme anında duyduğu zevki hatırlayıp buna dayalı hayaller Iturmasa, birleşmeyi tekrarlamak için yeni bir istek duymaz. Özellikle eğitimin etkisi ve genel alışkanlıkları nedeniyle kadınlar temiz kaldıkları günlerin ço­ğunda bile, erkeklerden kaçarlar. Çünkü üretimin ana ilkesi olan aşıla­ma için, kadının her anı müsâid değildir. Bu açıklamadan anlaşılıyor ki; erkeğin bir tek kadınla yetinmesi; tabiatı icâbı kadının kendisini kabule elverişli olmadığı uzun günler boyunca, kadına doğru hızla istek duymasını gerektirir. Bunun en belirgin hali âdet, hamilelik ve doğum sonrası halidir. En azı ise emzirme süresidir. (...)

Bu mukaddimeleri dikkatle okudunuzsa, detaylarını, temellerini iyice öğrendinizse, aşağıdaki neticelerin ortaya çıktığını görürsünüz. Aile hayatında mutluluğun temeli, erkeğin bir tek eşi olmasıdır. İnsan­lığın tekâmülünün en yüksek noktası budur. İnsanların eğitimle yön­lendirilmesi gereken nokta da budur. Buna inanmak ve kabullenmek gerekir. Ancak zaman zaman insanların bu esâsı tüm olarak benimse­melerini önleyen engeller zuhur edebilir. İhtiyâçlar; bir erkeğin bir­den çok kadını kanadı altına almasını gerektirebilir. Bu konuda kadın ve erkeklerin menfaati bunu îcâb ettirebilir. Sözgelimi bir erkeğin, kısır bir kadınla evlendiği halde soyunu devam ettirmek için, başka bir ka­dına başvurması îcâb edebilir ve bu her ikisinin de menfaatma olabilir. Bu gibi hallerde kadın, kendisini boşamaması kaydıyla kocasının başka bir kadınla evlenmesine müsâade edebilir. Özellikle krallar ve hüküm­darlar için bu husus geçerlidir. Yahut kadın, artık her türlü verimli­likten uzak bir yaşa girer, kocasının daha başka kadınlarla ilişki kur­maya müsâid olduğunu görür ve kocasına evlenmek için izin verir. Kendisini çocuklarının terbiyesine ve eğitimine verebilir. Veya erkek tek bir kadının kendisi için yeterli olmayacağını, tabiatı gereği daha çok ilişki kurmak istediğini kabul edebilir. Ancak eşinin tabiatı bunun tamamen tersi olabilir. Ya da kadının âdet görme süresi her ayda 15 güne kadar çıkabilir. Bütün bu durumlarda erkek; ya ikinci bir evlilik yapmak zorunda kalacaktır veya dini, malı ve sıhhati mahvedecek olan zinaya yönelecektir. Zina ise, bir başka eşin eklenmesinden aralarında eşitlik ve adalet kurmak kaydıyla daha kötüdür. Ancak İslâm'da birden fazla evliliğin mubah olmasının şartı adalettir. Bunun için birden fazla evliliği yasaklayan toplumlarda zina normal kabul edilmiştir. Bir­den fazla evlilik, toplumun menfaati için de gerekebilir. Sözgelimi; ka­dınlar sayı i'tibâriyle fazla olurlar. Bu da bugünkü İngiliz toprağında olduğu gibi fuhşun fazlalaşmasına neden olur. Savaşan her ülkede bin­lerce erkek ölüme gider ve bu sebeple kadın sayısı artar. Bu da kadın­ların çalışmalarını zorunlu kılar. Tabiî ihtiyâçlarını gidermek için çaba harcamalarım gerektirir. Halbuki kadınların çoğunlukla yaptıkları iş­ler karşılığında elde ettikleri bedel, kendi giderlerinden başka bir şey değildir. Kadınlar kendilerini kazanç uğrunda feda ettikleri takdirde, elbette ki bunun sonu huzursuzluk ve mutsuzluk olacaktır. Garantisi olmayan kadın, kendini satarak ayakta durmak gereğini duyarsa ra­hatsız olur. Bilhassa babasız dünyaya gelecek çocukları onu rahatsız eder. Çocuk emzirme, çocuk yetiştirme gibi doğum sonrası haller de onu huzursuz kılar. Nitekim İngiliz kadın yazarlardan bir kısmı fabri­kalarda ve diğer işyerlerinde çalışan, kendilerini ve namuslarını heba etmekten başka çıkar yolu bulmayan pek çok kadım görünce birden fazla evliliğin gerektiği kanısına varmışlardır. İslâm, zaruretler gerek­tirdiği ve zaruret kaydı ile sınırlı olduğu, erkeklerin genellikle menfaat-tan çok şehevî isteklerinin gâlibiyyeti sebebiyle bu yola yöneldikleri için çok evliliğe müsâade etmiştir. Fakat esâs olan; tek kadınla yetin­mektir. İdeal şekil de budur. Birden fazla kadınla evlenmek —İslâm'a göre— bir emir değil, bir ruhsattır. îstenen ve arzu edilen bir çözüm değildir. Sadece zaruretin gerektirdiği bir izindir. Âyetin belirttiği ve tekrar tekrar üzernde durduğu gibi bu izin belirli şartlara bağlıdır, sının mahdûddur.5

Şerîat-i Muhammediye erkeğe dört kadınla evlenme izni vermiştir. Ancak bunu, aralarında adalet yapabilme gücüne bağlamıştır. Aksi takdirde birden fazlasıyla evlenmek caiz olmaz. Nitekim Allah Teâlâ: «Adalet edemeyeceğinizden korkarsanız bir tane ile yetinmek gerekir.» buyurmaktadır. Eğer erkek eşlerinden her birinin hakkını tâm olarak veremezse evin düzeni bozulur, ailenin geçimi kötüleşir. Evin düzenini ayakta tutan ana direk, aile fertleri arasındaki birlik ve uyuşma­dır. (...) Gerek Hz. Peygamber gerekse ashâb-ı güzîn, Hulefâ-İ Râşidîn ve o günden bu güne sâlih bilginler birden fazla kadınla evlenmişlerse de eşler arasında adalet gözetmek için Allah'ın emirlerine itinâ etmiş­lerdir. Gerek Hz. Peygamber, gerekse o'nun ashabı ve sâlih kişiler; eş­lerinden birinin sırası olduğu akşam, onun izni olmadan diğer eşinin odasına dahi girmezlerdi. Hattâ Hz. Peygamber hasta iken bile omuz­larda taşınarak eşlerinin evine götürülürdü. Maksad adaleti korumaktı. Eşlerinden hiçbirinin evinde sürekli kalmaya razı olmamıştı. Birinin yarandayken yarın kimin yanındayım? diye sorardı. Eşleri o'nun Hz. Âişe'nin sırasını sorduğunu anlamışlar ve hastalığı boyunca Hz. Aişe'-nin yanında kalmasına izin vermişlerdi. O buna razı mısınız? dediğin­de, hepsi evet demişlerdi. Görülüyor ki, Hz. Peygamber eşlerinin rızâ­sını almadan Hz. Âişe'nin evinde kalmamıştır. (...)

Hattâ fakîhler derler ki: İmamların icmâına göre; birden fazla kadınla evlenen kocanın, evin yerleşimini taksim konusunda da eşitliğe riâyet etmesi vâcibdir. Keza aralarındaki nafaka dağıtımında da aynı eşitliği koiuması gerekir. Hattâ demişlerdir ki; bir deliye velayet eden kişinin, deliyi eşleri arasında gezdirmesi îcâb eder. Yine fakîhler der­ler ki; bir eşinin sırası olan akşam erkeğin diğer eşlerinin yanma gir­mesi caiz değildir. Ancak girmeyi mübâh kılan bir zaruret bulunursa caiz olur. Fakat kocanın evin dışında karısına selâm verip, içeri girme­den dışardan halini sorması caizdir. Fıkıh kitapları sırası gelen eşin yanma girmek istediği zaman, karısı kapıyı kapayacak olursa, kocanın o kadının odasında yatıp başka bir odaya geçmemesi gerektiğini, ancak soğuk ve benzeri bir engel olursa geçebileceğini belirtirler. Hanefî bil­ginler derler ki; âyetin zahirinden anlaşılıyor ki; adalet, ev seçmede, giymede, yemede, sohbette farzdır. Ancak cinsî temasta farz değildir. Bu konuda çok temas isteyenle, hiç temas edemeyen veya organı kesik olanla hastalanmış ve sağlıklı olan arasında fark yoktur. Onlar derler ki; âdâlet eşliğin hakkıdır. Ve şer'an diğer haklar gibi kocaya vâcibdir. Çünkü bunlar arasında bir farklılık yoktur. Hanefî fakîhler derler ki; koca adaletli davranmaz ve bu sebeple hâkimin huzuruna çıkarılırsa, onu bu davranışından nehyetmek ve azarlamak vâcib olur. Eğer yine tekrarlarsa ona sopa cezası verilir. Hapis cezası verilmez. Bütün bunlar, birleşmenin aslî maksadını korumak gayesine mahsûstur. Birleşmedeki asıl amaç, iyi davranmak ve geçimde yardımlaşmaktır, lefet etmeye aldırmaksızm nasıl birden fazla kadınla evlenebiliriz? tinime ihtimâli bulunmayan hükümlerden sonra; eşler arasında —bı­rakın bu ihtimâlin gerçekleşmesini— adaletli davranmaya güç yeti-rememe ihtimâli bulunursa nasıl birden fazla kadınla evlenmek caiz olabilir? Biz, fânî olan arzularımızı tatmin etmek ve belirli zevkler elde etmek için ortaya çıkacak bozukluklara ve şerefli şerîate muhâ-

Bunca şer'î tehdîdlerden ve onca zorunluluklardan ve te'vîl, değiş-Bu, ana ilkenin aksinedir ve kemâlin tersinedir. Ruhun huzurunu sağ­layan dostluk ve merhamete aykırıdır. Bunlar ise aile hayatının te­melleridir. (...) Bir müslümanın; ancak zaruret halinde bu yola baş­vurması ve buna başvururken de Allah'ın şart koştuğu adalet ilkesine sarılması gerekir.6

Çok Evlilik Emir Değil Ruhsattır

Taaddüd-ü zevcâtta, muhafazakâr davranmakla beraber, adaleti gözetememe endişesiyle birisiyle veya mâlik olduğu cariyeyle yetinmek hakkındaki bu ruhsat... Evet —Muhafazakârlıkla beraber— bu ruhsat; hikmetin berraklığını ve bu hikmetteki kurtuluşu hissettiriyor. Bir zamanlar insanlar, kendilerini yaratan Rablarına karşı bilgiçlik tas­layarak kendilerinin, insanın hayatı, yaratılışı ve mevzuatı hususunda Allah Teâlâ'nın bilgisinin üstünde bir bilgiye sahip olduklarını iddia ediyorlardı. Çünkü onlar bu ve diğer hususlarda sırf hevâ, arzu, cehalet ve körlüklerine dayanarak konuşuyorlardı. Bütün bu hâdiseler ve za­ruretler için konulan bu kanunların yapılışında Allah Teâlâ'nın İrâde ve kudretini hesaba katmadan, meseleyi bu açıdan mütâlâa ediyor­lardı!

Bu, câhilce, amiyane bir iddiadır. Bu bir küstahlıktır, edebsizlik-tir... Bu bir küfürdür, sapıklıktır. Fakat söyleniyor... Ne yazık ki, küfür ve dalâlette bulunan utanmaz nankörler, bu kör cehaletin içinde eridiler gittiler Zîrâ onlar, Allah'a ve şerîatine karşı böbürleniyorlar. Allah Teâlâ'nın büyüklüğü karşısında, kendilerinin daha büyük olduk­larını izhâr etmek istiyorlardı. Onlar, bu dine pusu kurmak için en nâzik noktalardan, korkmadan, kendilerini emniyette hissederek Al­lah'a ve O'nun yoluna çamur atıyorlardı.

Bu meseleyi —taaddüd-ü zevcâtın İslâm'ın yerleştirdiği muhafa­zakâr şekliyle mübâh olması meselesi— açıklık, kat'İyyet ve kolaylıkla ele almak gerekir. Bulunduğu pratik ve realist vakıaları bilmek yerin­de olur. (...............)

îslâm, erkeklerin —hiç bir kayd ve şarta bağlanmadan— on tane, daha fazla veya daha az kadınlara sahip oldukları bir zamanda geldi. Erkeklere şöyle seslenerek geldi: Bir hudûd vardır. Müslüman hiçbir zaman bu hududu çiğnemeğe yeltenmez. O da dörttür. Bir kayd var­dır : O da adaletin gözetilmesidir. Aksi tadîrde, bir taneyle yetininiz. Veyahutta mâlik olduğunuz cariyenizle iktifa ediniz.

İslâm hiç bir zaman bu meseleyi başıboş bırakmamış sadece me­seleyi sınırlandırmıştır. İslâm, işi erkeğin arzusuna terketmek için değil, taaddüd-ü zevcâtı adaletle zabt-u rabt altına almak için gelmiştir. Aksi takdirde verilen ruhsatı men'ederdi.

Peki îslâm bu ruhsatı niçin vermiştir?

Çünkü İslâm insani bir nizâmdır. İslâm, pratik ve müsbet bir ni­zâmdır. İnsanın fıtrat ve yapısına uygun bir nizâmdır. İnsanın zaruret ve vakıalarına muvafık bir nizâmdır. îslâm, muhtelif zaman ve mekân­larda, çeşitli durumlarda insanın dâima değişme halindeki hayat ger­çeklerine uygun bir nizâmdır.

îslâm, pratik ve müsbet bir nizâmdır. İslâm; insanı, içine düştüğü bataklıktan, içinde bulunduğu durumdan kurtarıp yükseklere, fıtratını inkâr etmeden, değiştirmeden yüksekliklerin en son noktasına çıkarmak ister. Değer ve kıymetlerini bozmadan, ihmâl etmeden... İnsanın şüpheye düştüğü, yanıldığı noktalarda zorluğa ve zulme başvurmadan yükseltir.

Çünkü İslâm, insanın fıtratını ve hayat gerçeklerini yıkıp toz eden kof palavracılığa, silinmeye mahkûm zerâfete, başıboş ve hayalî idea­lizme dayanmayan bir nizâmdır.

İslâm, insanın yaratılışına ve cemiyetin nezâfetine dikkat eden bir nizâmdır. Bunun için, bu gerçekleri sarsan zaruretlerin tokmağı altında ahlâkı bozmaya ve cemiyeti kirletmeye ma'tûf maddî bir esâsın getirilmesine asla müsâade etmez. Bilakis, ferd ve cemiyetin kolaylıkla yapabileceği, ahlâkî yapıyı ve cemiyetin temizliğini koruyabilecek esâs­ların konulmasını her fırsatta şiddetle teşvik eder.

Gelin, İslâm nizamındaki bu esâsların hususiyetlerini beraber in­celeyelim. Önce taaddüd-ü zevcât meselesini ele alalım. Bakalım neler göreceğiz?

İlk olarak... —Gerek günümüzde, gerekse tarihte— birçok cemi­yetlerin pratik hayatında evlenme çağma gelmiş kadınların, evlenme çağına girmiş erkeklerin sayısını aştığı bir vakıa olarak göze çarpar.

Ancak bir takım cemiyetlerde rastlanan bu farklılığın, tarihin hiç bir devresinde dörtte bir oranına düştüğü görülmemiştir. Her zaman bu nisbet muayyen bir oran dâhilinde kalmıştır.

Peki, muhtelif cemiyetlerde sık sık tekerrür eden bu meseleyi na­sıl halledeceğiz? Bu; inkârı hiç bir fayda te'mîn etmeyen bir meseledir.

Omuz mu silkeceğiz buna? Yoksa insanı nefsiyle başbaşa bırakarak, zamana ve tesadüflere mi terkedeceğiz?

Efendim bu mesele omuz silkmekle falan halledilmez! Aynı zaman­da böyle bir şey insanın şeref ve şahsiyetine itibâr etmeyen beşer cin­sine hürmet beslemeyen bir cemiyetten de beklenemez! Şu halde bir nizâm lâzım, icrâât lâzım... İşte o zaman kendimizi üç ihtimâl karşı­sında buluyoruz :

I- Evlilik çağına gelmiş her erkeğin, evlilik çağına gelmiş bir kadınla evlenmesi... Bu durumda —meydana gelen farkın derecesine göre— bir veya daha fazla kadın açıkta kalacaktır. Böylece hayatım —veya hayatlarını— erkek yüzü görmeden geçireceklerdir...

II- Evlilik çağma girmiş her erkeğin, evlenme usûllerine göre meşru* olarak ancak bir kadınla evlenmesi... Bu durumda cemiyet içe­risinde eşleri bulunmayan kadınlardan biri veya bir çoğu ister istemez metres hayatına veya sefîh bir hayata itileceklerdir. Netîce olarak er­keği, karanlık ve haram yerlerde bir metres, bir dost olarak tanıya­caklardır.

III- Erkeklerin —bir kısmının veya hepsinin— birden fazla ka­dınla evlenmeleri... Diğer kadınların erkeği, karanlık ve haram yer­lerde bir dost, bir metres olarak değil apaçık bir yerde şerefli bir koca olarak tanımaları...

Hayat boyunca erkek yüzü görmemiş bir kadının durumu gözönü-ne getirilecek olursa; birinci ihtimâl insan fıtratına aykırıdır, beşerî tâkatm dışındadır. Kadının kazanç ve işte erkekden müstağni olduğu­nu .iddia eden palavracılar ne derlerse desinler, hakikati hiç bir zaman değiştiremezler. Çünkü mesele, insanın fıtratına yabancı, bu palavracı, sathî görüşlü, donuk fikirli heriflerin zannettiklerinden daha da de­rindir. Zîrâ bin türlü iş, bin türlü kazanç kadını, tabiî hayatındaki fıtrî ihtiyâçlarından müstağni kılamaz... Bu, ister vücûdunun veya fıtra­tının istekleri olsun, ister ev bark sahibi olmak, hayat arkadaşı aramak gibi aklî veya ruhî istekler olsun, netice itibariyle aynıdır, değişmez... Erkek çalışır, kazanır, fakat bu ona kâfî değildir. Bir hayat arkadaşı edinmek ister, İşte —bu husûsda— kadın da erkek gibidir. Çünkü ikisi de aynı köktendirler.

İkinci ihtimâl; tertemiz İslâm prensiblerine, afif İslâmî cemiyet kaidelerine ve kadının insanî şeref telâkkisine temâmen zıttır. Şu fuh­şun, cemiyet içinde yayılmasına göz yumanlar yok mu, işte onlar Al­lah'a karşı bilgiçlik taslayan ve O'nun şeriatı önünde büyüklenenlerdir. Çünkü onlar kendilerini bu küstahlıktan men'edecek meydanda hiç kimse göremiyorlar. Aksine bu dine pusu kurmak için gece gündüz var güçleriyle çalışan eşkiyâlan buluyorlar yanlarında!..

Üçüncü ihtimâl: İslâm'ın seçtiği yoldur. Çünkü, İslâm bu yolu seçerken, omuz silkmenin, palavracılığın, yüksekten atmanın hiç bir zaman fayda vermeyeceği hakikatler muvacehesinde, bir takım kayıt­larla zabt u rabt altına alıyor. İslâm, insanın müsbet gerçekleriyle —fıtratıyla, hayatındaki faaliyetleriyle— yanyana, atbaşı yürüdüğü için bu yolu seçmiş bulunuyor. Evet, İslâm dâima temiz yaratılışa ve sâf cemiyete hürmet beslediği için bu yolu seçiyor. İslâm, insanı sefa­hatin bataklığından tutup çıkarmak, yükseklere yüceltmek, yüksekle­rin en son noktasına yerleştirmek için bu yolu ta'kîb ediyor. Ama nasıl? Kolaylıkla, güzellikle, pratik olarak!..

İkincisi; ister eski, ister yeni insan topluluklarında olsun, dün, bugün, yann velhâsıl kıyamete kadar insan hayatının bir yönü dâima göze batar.

Bunu kimse inkâr edemez veya bilmemezlikten gelemez.

Görüyoruz ki; erkeğin en verimli çağı, yetmiş yaşma kadar olan devredir. Kadının çocuk yapabilme çağı ise takriben elli yaşlarına ka­dardır. Görülüyor ki, burada erkeğin hayatındaki verimlilik çağı ile kadının hayatındaki çocuk yapma çağı arasında ortalama olarak yirmi yaş fark vardır. Şüphesiz, cinslerin farklı olması ve sonra birleşmeleri, hayatın nesillerle devam etme hedefine ma'tûftur. Hal böyle olunca, erkekteki fazla olan verimlilik devresinden fayda te'mîn edemeden ha­yattan el etek çekmek, hiç bir zaman umûmî fıtrat kanunlarıyla bağ­daşamaz. Fakat bu, ancak —her zaman ve her yerde her halükârda— geçerli fıtrî hakikatlerle dâima ittifak halinde bulunan —bu ruhsat— kanununu koymakla imkân dâhiline girebilir. Ferdî zorlama yolunu tutmadan. Bu fıtrî hakikatlere cevap verebilecek umûmî sahalar koya­rak. Gerektiği zaman hayattan istifâde edilmesine müsamaha göste­rerek... İşte bu, fıtrî hakikatler dâima ilâhi kaynaktan beslenen ka­nunî tevcîhâta uygundur. Beşerî kanunların sayısı çok değildir. Çünkü beşeriyyetin kısır düşünceleri bunu anlamaktan uzaktır. Uzak yakın bütün hâdiseleri idrâk edemez. Her türlü ihtimâlleri göz önünde bulun-duramaz.

Karı ve koca fıtrî vazifelerini yerine getirmek arzusu duydukları halde —hastalık veya yaşlılıklarının buna engel teşkil etmesi— yukar-daki hâdiselerdendir. Bununla beraber karı ve koca hayat arkadaşı olmaları sebebiyle aralarındaki bağların kopmasını istemez ve ayrıl­maktan şiddetle kaçınırlarsa, böyle durumlarda hangi yola baş vura­biliriz?

Sadece omuzlarımızı silkerek, her birinin kafalarım duvardan du­vara vurmaya mı terkederiz?... Yahut da başıboş palavracılık veya yap­macık bir zarafet olarak mı karşılarız?!..

—Dediğimiz gibi— omuz silkmekle hiç bir mesele halledilmez. Pa­lavracılık ve yapmacık nezâket insanlık hayatı ve onun gerçek prob­lemlerinin ciddiyetiyle bağdaşamaz...

îşte böyle bir zamanda kendimizi —bir defa daha— üç ihtimâl karşısında buluruz:

I- Erkeği şehvetini frenlemek ve bu fıtrî arzudan vazgeçirmek için kanun kuvvetine baş vurmak. Ve ona şöyle demek : Ayıp be adam! Bu sana yakışmaz. Hele hele kadın hakkındaki hak ve şeref ile hiç bağ­daşamaz!

II- Erkeği başıboş bırakıvermek. İstediği kadını metres edinsin. İstediği kadınla düşüp kalksın. Böylece sefîh bir hayat yaşasın.

III- Erkeğin —zaruret halinde— birden fazla kadınla evlenme­sini meşru* kılmak. Hem de ilk karısının nikâhını muhafaza ederek...

Birinci ihtimâl; fıtrata aykırıdır. İnsan takatinin dışındadır. Er-. keğin nefsi ve asabı değerlerine zıttır. Zîrâ —biz, erkekde kanun ve kuvvet yoluyla bu fıtrî arzuya karşı bir nefret uyandırdığımız za­man— bu aynı zamanda kendisine bu ağırlığı ve cehennemi hayata tahammülü yükleyen erkeklik hayatına karşı bir nefret olur...

îslâm buna rızâ göstermez... Çünkü İslâm, evi bir sükûnet yeri, kadını bir arkadaş, bir örtü olarak kabul eder.

îkinci ihtimâle gelince... Bu, İslâm'ın hilkat kanunlarına aykırı­dır. Aynı zamanda Allah Teâlâ'nın hayvanlardan üstün kıldığı insa­nın, insanlığına lâyık olabilmesi için beşerî hayatın gelişip yükselme­sinde, temizlenip tezkiye edilmesinde ta'kîb ettiği hareket tarzına zıt­tır!..

Üçüncü ihtimâle gelince... Evet, bu tek başına müsbet fıtrî zaru­retleri ve İslâm'ın; hilkat kanunlarında ta'kîb ettiği seyri bütün ayrın­tılarıyla gözler önüne sermektedir. İlk hanımı evlilik hayatlarına hür-meten muhafaza ediyor. Karı-kocayı aralarındaki sevgi ve hâtıralarla başbaşa bırakıyor. Netice itibariyle insanın kolay, mutedil ve pratik yoldan büyük adımlar atmasını kolaylaştırıyor...

Bu ve benzeri hususlar, kadın çocuk yapmak istediği halde ço­cuğu olmaması durumlarında da görülmektedir. O zaman önümüzde sa­dece iki yol vardır, üç değil...

I- Karısını boşayıp insanın fıtratında mevcûd olan çocuk sa­hibi olma. arzusuna cevap verebilecek başka bir kafiınla evlenir.

II- Veya ilk karısıyla olan ailevî bağlan koparmadan başka bir kadınla evlenir.

Şımarık erkeklerle, çığırtkan kadınlardan bir kısmı birinci yolun müdâfaasına yeltenebilirler. Ama kadınların en azından yüzde dok-sandokuzu; kocalarına, bu yolu tavsiye edenlere terinle karşılık vere­ceklerdir. Hiçbir karşılık gözetmeksizin kadınların evini başına yıkan bir yoldur bu.

Nitekim, kısır olup da bu kusurunu evlenme anında açıklayan ka­dınlar çok azdır. Çok kere kısır kocalar karılarının daha evvelki koca­larından yanlarında getirmiş oldukları küçük çocukları severek ken­dileri için bir rahat ve ünsiyyet vesilesi kabul ederler. Bu küçük yavru­lar ile —kendi çocukları olmamalarından dolayı her ne kadar üzüntü duyarlar ise de— evlerinin içi neş'e ve hareket ile dolup taşar.

Böylece biz lâf kalabalığına ve şaklabanlığa mahal bırakmayacak şekilde meseleyi pratik hayatın realitesi olarak düşünmeye çalıştık. Kat'î ve ciddî mevzularda boşboğazlığın ve iğrenç komedyenliğin yeri yoktur...

Biz, ulvî hikmetin pırıltılarını bu ruhsatın göstermiş olduğu nas-larda bulduk. Çünkü bu ruhsat, aşağıdaki âyet-i celîleyle tahkîm edil­miştir :

«Sizin için helâl olan kadınlardan ikişer, üçer, dörder olmak üzere nikahlayın. Adaleti gözetemeyeceğinizden endîşe ederseniz, bir tane ile iktifa edin.» (Nisa, 3)

Nitekim ruhsat, fıtrî gerçeklere ve hayatî hakikatlere cevap verici mâhiyyettedir. Çeşitli pratik fıtrî zaruretlerin ağırlığı altında cemiye­tin çözülüp dağılması gibi büyük bir tehlikeye karşı koruyor... Kayda gelince... Bu, aile hayatını taşkınlık ve ayrılma gibi felâketlere karşı himaye ediyor. Kadım zulüm ve baskıdan koruyor. Zaruret olmaksızın sırf küçük düşürmek için girişilen tarruzlara karşı kadının şeref ve haysiyetini koruyucu tedbirler alıyor. îzzet-i nefsinin icâbı ve zaruret­lerin yüklediği vazifeleri garanti altına alıyor.

İslâm'ın ruhuna ve onun ta'lîmâtına vâkıf olan birisi, kalkıp «Ta-addüd-ü zevcât sadece erkeğin yararına olan bir şeydir....îçtimâî veya fıtrî zaruretler nazarı itibâra alınmadan yapılmış bir tercihtir... Bu, hayvânî bir şehvet hırsından başka bir şey değildir... Bu, kadın arka­daşlarla erkek arkadaşlar arasında yapılan değişim gibi zevceler ara­sında yapılan bir değişimdir.» diyemez.

Çünkü bu, zaruretler karşısında baş vurulan bir kapıdır. Problem­ler karşısında tercih edilen bir çözüm yoludur.

Hem taaddüd-ü zevcât, pratik hayatın bütün gerçeklerine eğilen îslâmî nizâmda hiç bir kayd ve şarta bağlanmadan başıboş bırakılmış da değildir.

Eğer bir grup bu ruhsatı ana gayesinden başka yönlere saptarsa, erkekler, ailevî hayatı bozmak ve kadını hayvani arzuların bir metâı durumuna getirmek için bu fırsatı değerlendirme yoluna giderlerse. Taaddüd-ü zevcâtı erkek dostlarla kadın dostlar arasındaki değişim gibi zevceler arası bir değişim telâkki ederler ve bunun yanında bozuk şek­liyle «harem» hayatını tercih ederlerse... Bu, İslâm'a uymaz. Bu tip kişiler İslâm'ı temsil etmekten fersah fersah uzaktırlar... Çünkü onlar İslâm'ın mübarek, temiz ruhunu idrâk edemedikleri için bu hale gel­mişlerdir. Bunun asıl sebebi, İslâm'ın hükmetmediği bir cemiyette ha­yat sürmeleri, İslâmî esâslara hayat hakkı tanımayan bir cemiyette yaşamalarıdır. İslâm nizâmının hâkimiyyetinden mahrum bir cemi­yette. Halkı, İslâm'ın prensiblerine, İslâm'ın tevcîhâtma, İslâm'ın âdâb ve erkânına ve İslâm'ın getirdiği geleneklere davet edecek müslüman bir iktidardan uzak talihsiz bir cemiyette...

İslâm nizamından ve İslâm şeriatından kopmuş İslâm düşmanı bir cemiyet, şüphesiz bu sapıklığın ilk sorumlusudur. Evet, başıbozuk «ha­rem» hayatının bu hale getirilmesinde baş rolü oynayan bu cemiyet şeklidir. Aynı zamanda ailevî hayatı, behîmî arzuların tatmin sahası haline getiren yine bu gayr-i îslâmî cemiyettir. Bu durumu kim düzelt­mek isterse insanları İslâm'a, İslâm'ın şeriatına ve İslâm'ın yoluna davet etsin... Evet, halkı temizliğe, nezâkete, doğruluğa ve i'tidâle ça­ğırsın... Bu bataklıktan kurtulmak isteyen insanları, İslâm'a davet et­sin, îslâmî hükümlerin bir kısmım alıp bir kısmım bırakmaya değil, İslâm'ı, hayatın bütün cephelerini kuşatıcı parçalanma kabul etmez bir bütün olarak kabullenmeye çağırsın... Çünkü İslâm, mütekâmil bir nizâmdır. Çünkü İslâm, beşerî hayatı kucaklayan külli, cihanşümul Ur sistemdir...

Âyet-i celîle'de istenen adalet; muamelelerde nafakada ve cinsî münâsebette adalettir. Kalbi arzu ve duygulardaki adalete gelince...

Hiçbir kimseden böyle bir şey taleb edilemez. Çünkü bu insanın irâdesi dışındadır. Allah Teâlâ bu sûrede diğer bir âyet-i kerîme'de bu nevî adaletten şu şekilde bahseder:

«Âdil hareket etmeye ne kadar uğraşsanız, kadınlar arasında eşit­lik yapamayacaksınız. Bari bir tarafa kalben tamamen meyletmeyin ki, öbürünü askıdaymış gibi bırakmayasınız.» (Nisa, 129)

Bazıları bu âyet-i celîleden taaddüd-ü zevc&tın haram olduğuna dâir delil çıkarmak sevdasındadırlar. Fakat mesele hiç de böyle değil­dir... Allah'ın şeriatı, sağdan verip soldan alma gibi, bir âyette emre­derken bir diğer âyette yasaklamaz. İstenilen adalet —ki bu tahakku­kundan korkulduğu zaman terkedilir— muamelâtta, nafakada, muâşe-râtta, cinsî münâsebette ve diğer durumlarda yerine getirilmesi iste­nen adalettir. Hiç bir husûsda kadınlarından birini noksan bırakma­yacak, veya diğerinden daha makbul saymayacak şekilde bir adalet... Tıpkı peygamber —salât ve selâm o'na olsun—in yaptığı gibi... Ki o, beşeriyetin tanıdığı insanların en yücesi ve en âdilidir. Çevresinde bu­lunanlardan, hattâ eşlerinden hiç birisi o'nun Hz, Âişe'yi (r.a.) hep­sinden fazla sevdiğini, ona gönülden bir sevgi ile bağlandığım ve bu sevginin sadece ona mahsûs olup diğerleriyle paylaşmadığını bilmeyen yoktu. Çünkü kalbler sahibinin mülkü değildir. Zîrâ «kalb Rahmân'm iki parmağı arasındadır.» İstediği tarafa çevirir... Halbuki Peygamber efendimiz (s.a.) dinini ve kalbini daha iyi biliyordu. Ve şöyle dyordu:

«Allah'ım! Mâlik olduğum şeyde benim payım budur. Senin mâlik olup da benim mülküm dâhilinde olmayan şeyden dolayı beni levmet-me.»

Bu noktayı geçmeden önce bir defa daha tekrar ediyoruz ki, İslâm taaddüd-ü zevcât meselesini başıboş bırakmamıştır. Bir takım sınırlar çizmiştir. Taaddüd-ü zevcâtı emrederken verilen ruhsatı çeşitli bağ­larla zabt u rabt altına almıştır. Beşerî hayatın gerçekleri, insanî fıt­ratın zaruretleri karşısında İslâm; bu ruhsatın verilmesini lüzumlu görmüştür. Çünkü zikrettiğimiz bu zaruretlere ve şu hakikatlere gü­nümüzde bile sık sık rastlanmaktadır. Aynı zamanda bu gerçeklerin ve zaruretlerin gerisinde başka milletlerin hayatî devirlerinde ve diğer durumlarda görülen daha birçok zorunluluklar ve sebebler vardır. Bu Rabbanî nizâmın getirmiş olduğu her türlü hüküm ve tâ'lîmâtta ol­duğu gibi. Ne yazık ki beşeriyyet, tarihin her devresinde her yasağın arkasında gizlenen fayda ve hikmeti sezmekten dâima âciz kalmıştır. Hikmet ve fayda, bütün ilâhî nizâmlarda olagelmiş iki farizadır. İnsan­lık, bu sınırlı beşerî İdrâki ile kısa insanlık tarihinde bu iki unsuru id­râk etse de, etmese de durum bu merkezdedir!..

Bu izahtan sonra, adaletin tahakkukundan korkulduğu an âyet-i celîle'nin ortaya koyduğu ikinci icrââta geçilebilir..

«Şayet aralarında adalet yapamayacağınızdan endîşe ederseniz, o zaman bir tane almalısınız veya mâlik olduğunuz câriye ile yetinme­lisiniz.»

Yani, birden fazla kadınla evlenen şahıs, şayet adaleti hakkıyla gözetemeyeceğinden endîşe ederse, bir kadınla yetinsin! Dikkat edile­cek olursa biri aşmayı yasaklamıyor. Yahut «Mâlik olduğunuz câriye ile yetinmelisiniz.» Evet, cariyenizi zevce olarak seçebilirsiniz. Böylece bu âyet-i celîle herhangi bir sınır çizmemiş oluyor.7

5 — Allah'ın sizi başına diktiği mallarınızı beyinsiz­lere vermeyin. Kendilerini bunların geliri ile rızıklandırıp giydirin ve onlara güzel söz söyleyin.

6 — Öksüzleri evlenme çağına gelene kadar deneyin. O vakit kendilerinde bir olgunlaşma görürseniz; mallarını kendilerine teslim edin. Büyüyecekler de geri alacaklar diye onları israf edip de tez elden yemeyin. Zengin olan sakınsın. Fakîr olan da uygun bir şekilde yesin. Mallarını, kendilerine verdiğinizde yanlarında şâhid bulundurun. Hesâb sorucu olarak Allah kâfidir.

Yetimlerin Hakkını Gözetmek

Allah Teâlâ; bu ftyet-1 kerîme'de, insanların ticâret ve başka yol­larla hayatlarının dayanağı olan mallar üzerinde beyinsizlere tasarruf (harcama) imkânı verilmesini yasaklıyor. Buradan, beyinsizlere hacr (tasarruftan men1) hükmü çıkarılır ki, bunlar da şu kısımlara ayrılır: Bazan hacr; küçüklükten dolayı olur. Zîrâ küçük (çocuğun) ifâdesi (meramım ifâde edebilmesi) alınmış (soyulmuş) tır. Bazen hacr; deli­likten (delilik sebebiyle) olur. Bazı kere de akıl ve din noksanlığından olur. İflâs, kişinin borçlarla çevrilmesi (borçlarını ödemeye) yetmemesi halidir. Bu durumda alacaklılar hâkimden hacr karan almasını ister­lerse hâkim onun üzerine hacr koyar.

«... mallarınızı beyinsizlere vermeyin.» âyeti hakkında Dahhâk, Abdullah İbn Abbâs'ın şöyle dediğini rivayet eder : Onlar (beyinsizler) sizin oğullarınız ve kadınlanmzdır. Abdullah îbn Mes'ûd, Hakem İbn Uteybe, Hasan ve Dahhâk da; onlar, kadınlar ve çocuklardır, demişler­dir. Saîd İbn Cübeyr; onlar yetimlerdir, derken; Mücâhid, İkrime ve

Katâde; onlar kadınlardır, demişlerdir.

İbn Ebu Hatim der ki: Bana babam... Ebu Ümâme'dan, Rasûlul-lah (s.a.) m şöyle buyurduğunu rivayet etti: Kocasına itaat edenler dışında kadınlar beyinsizdirler.

İbn Merdûyeh hadîsi uzunca rivayet etmiştir.

İbn Ebu Hatim der ki: Müslim İbn İbrahim... Ebu Hüreyre'den «Mallarınızı beyinsizlere vermeyin» âyeti hakkında şöyle dediğini zik­reder : Onlar, hadimlerdir, onlar insan şeytânlarıdır, onlar hadimlerdir.

Allah Teâlâ : «Kendilerini bunların geliri ile rızıklandırıp giydi­rin ve onlara güzel söz söyleyin» buyuruyor. Ali İbn Ebu Talha, Abdul­lah İbn Abbâs'ın şöyle dediğini rivayet ediyor : Malını, Allah'ın sana verdiklerini ve sana geçimlik kıldığı şeyleri; karma ve çocuklarına ve­rip de onların elindekilere bakma. Tersine malını elinde iyice tut. Ma­lını, onların giyeceklerine, geçimlerine ve rızıklanna harcayan sen ol.

İbn Cerîr der ki: Bize İbn el-Müsennâ'nm... Ebu Musa'dan riva­yetine göre; o şöyle demiştir : Üç sınıf var ki, Allah'a dua eder de Allah onların dualarına icabet etmez : Kötü huylu bir karısı olup da onu bo-şamayan adam, Allah Teâlâ: «... mallarınızı beyinsizlere vermeyin.» buyurduğu halde malını beyinsize veren adam ve birisinden alacağı olup da bu borcuna şâhid tutmayan adam.

Mücâhid «Onlara güzel söz söyleyin» âyeti hakkında; «iyilik ve sıla-i rahimde bulunun» demiştir.

Bu âyet-i kerîme aileye ve fiilen hacr altında bulunan kişilere ya­pılacak iyilikleri, onların giyeceklerine yapılacak harcamaları ve diğer harcamalarla güzel söz söylemeyi, ahlâkı güzelleştirmeyi düzenlemek­tedir.

Allah Teâlâ : «Öksüzleri evlenme çağma gelinceye kadar deneyin» buyuruyor. İbn Abbâs, Mücâhid, Hasan, Süddî ve Mukâtil İbn Hayyân âyetteki kavlini deneme, sınama olarak anlamışlardır. «Ev­lenme çağına kadar» kısmını ise Mücâhid; baliğ oluncaya kadar, şek­linde anlamıştır. Ulemânın cumhuru da şöyle demişlerdir : Çocukta, bulûğa erme; bazen ihtilâm ile olur. İhtilâm; çocuğun rüyasında ken­disinden çocuğun olmasını sağlayan suyu kuvvetle getiren şeyi görme­sidir. Ebu Dâvûd Sünen'inde Mü'minlerin emîri Hz. Ali (r.a.) nin şöyle dediğini rivayet ediyor : Rasûlullah (s.a.) dan ezberledim ki, ihtilâm ol­duktan sonra yetimlik (öksüzlük) ve gün boyunca ev de dâhil olmak üzere susmak suretiyle oruç tutmak yoktur. (Cahiliye devrinde bir gün ve bir gece hiç konuşmadan durur ve bunu oruç tutma sayarlardı.)

Hz. Âişe ve sahabeden başkalarından rivayet edilen başka bir ha-dîs-i şerifte de Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır: «Üç kişiden kalem kaldırılmıştır, (günâhları sayılmaz) : İhtilâm oluncaya kadar çocuktan, uyanıncaya kadar uyuyandan, ayılmcaya veya onbeş yaşını tamamlayıncaya kadar deliden. Bunu (yani onbeş yaşım tamamlama hususunu) Buhârî ve Müslim'de Abdullah îbn Ömer'den rivayet edilen şu hadise dayandırırlar : Abdullah îbn Ömer şöyle demiştir : Uhud günü beni Rasûlullah (s.a.) a gösterdiler. O sırada ondört yaşında idim. Be­nim harbe katılmama izin vermedi. Hendek muharebesi günü, beni Rasûlullah (s.a.) a gösterdiklerinde onbeş yaşında idim. Harbe katıl­mama izin verdi. Bu hadîs mü'minlerin emîri Ömer îbn Abdülazîz'e ulaşınca; bu fark, küçük ile büyük mânasındadır, dedi.

Cinsiyet organının etrafında sert kılların çıkmasının bulûğa delâlet edip etmediği konusunda ihtilâf edilmiş ve üç görüş ileri sürülmüştür. Bunlardan üçüncüsünde; çocuğun müslüman veya zimmı olmasına göre hükümün değiştiği belirtilir. Eğer çocuk müslüman ise tedâvî ihtimâ­line binâen bulûğa delâlet etmez. Zimmîlerin çocuklarına gelince; bu­lûğa ermelerinin ta'cîli (acele edilmesi) sadece onları cizye ile mükel­lef tutmak içindir. Dolayısıyla tedâvî edilmezler ve bunlar cinsiyet or­ganının etrafında sert kılların çıkmasıyla bulûğa ermiş sayılırlar. Sahîh olan görüş ise bunun; bütün çocuklar hakkında bulûğa delâlet etme­sidir. Zîrâ bu, fıtrî bir iştir ve bütün insanlar bunda eşittirler, tedâvî ihtimâli ise uzaktır. Sonra îmâm Ahmed'in rivayet ettiği şu hadîsdeki Rasûlullah (s.a.) m fiili de buna delâlet etmektedir: Atıyye el-Kurazî şöyle der: Kurayza (muharebesi) günü bizi Rasûlullah (s.a.) a göster­diler. Kimin kılı bitmişse öldürüldü, kılı bitmeyenler ise serbest bıra­kıldı. Ben kılı bitmeyenler içindeydim, beni de serbest bıraktı.

Bu hadîsin benzerini dört Sünen sahibi tahrîc ederken Tirmizî; ha-sendir, sahihtir, demiştir.

Durum gerçekten böyle olup Sa'd îbn Muâz onlar hakkında: Mu­harebe edenlerin (muhâriblerin) Öldürülmesi ve çocukların esîr edil­mesi, hükmünü vermişti.

İmâm Ebu Ubeyd Kasım İbn Sellâm, Kitâb'ül-Ğarîb'inde şöyle di­yor : Bize îbn Uleyye'nin... Hz. Ömer (r.a.) den rivayetine göre bir ço­cuk, şiirinde bir cariyeye yapmadığı bir şeyi yaptığım iddia etmişti. Hz. Ömer (r.a.) : Bakın ona, dedi. Baktılar ki, henüz kıl bitmemiş (kıl çık­mamış) cezayı kaldırdı. Ebu TJbeyd «İbtihâr» ı iftira etmek olarak an­lamıştır. İbtihâr, kişinin «yalancı olduğu halde (yalan yere) bir kadın hakkında ona şöyle şöyle yaptım.» demesidir. Eğer bu sözünde doğru olursa buna da ibtiyâr denilir.

Allah Teâlâ : «O vakit kendilerinde bir olgunlaşma görürseniz; mal­larını kendilerine teslim edin.» buyuruyor. Saîd îbn Cübeyr bu âyeti; onların dinlerinde bir düzelme ve mallarını korudukları görülürse, şek­linde anlamış; bu görüş, Abdullah İbn Abbâs, Hasan el-Basrî ve birçok imamlardan rivayet edilmiştir. Fakîhler de; çocuk, dini İçin faydalı olacak (dinini uygulayabilecek) yaşa ulaştığında, üzerindeki hacr çözülür (kaldırılır) ve velîsinin elinde bulunan malı onun tarafından ken­disine teslîm edilir, demişlerdir. (Buradan anlaşılıyor ki; yetimin malı­nın kendisine teslimi için ihtilâm görmesi yetmemekte, onda olgun­luğun gözlenmesi de gerekmektedir.

Alah Teâlâ : «Büyüyecekler de geri alacaklar diye onları israf edip de tezelden yemeyin» buyurarak yetimlerin mallarını zorunlu bir ih­tiyâç olmadan, onlar bulûğa ermeden israf ve acele ile yenilmesini ya­saklıyor ve «Zengin olan sakınsın» buyuruyor. Kim, yetimin malından müstağni ise (ona muhtaç değilse) ondan sakınsın (ifetli davransın) ve ondan hiçbir şey yemesin. Şa'bî bunun (zengin olan için yetîm ma­lının) ölü ve kan gibi haram olduğunu söylemiştir. «Fakir olan da uy­gun bir şekilde yesin.)»

îbn Ebu Hatim der ki: Bize Abdullah îbn Süleyman'ın... Hz. Âişe (R. Anhâ) den rivayetine göre «Zengin olan sakınsın» âyeti öksüz malı hakkında nazil olmuştur.

Eşecc ve Hârûn îbn îshâk'ın... Hz. Aişe (R. Anhâ) den rivayet et­tiğine göre «Fakîr olan da uygun bir şekilde yesin» âyeti; öksüz malına bakıp onu ıslâh edenin, muhtaç olması halinde ondan yiyebileceği hak­kında nazil olmuştur.

Bize babam... Hz. Âişe (R. Anhâ) den rivayet etti ki; o şöyle de­miştir : «Bu âyet yetimin velîsi (vasisi) hakkında nazil olmuştur : «Zen­gin olan sakınsın, fakîr olan da uygun bir şekilde (yetîm malına bak­tığı kadanyla) yesin.»

Bu hadîsi Buhârî de îshâk kanalıyla... Hişâm'dan rivayet etmiştir.

Fakîhler diyorlar ki: Velinin şu iki durumdan hangisi daha az ise ona göre yetîm malından yeme hakkı vardır, yaptığı hizmetin benze­rinin ücreti, ya da ihtiyâcının miktarı. Eli bollaştığında yediklerini geri verirler mi vermezler mi? bu konuda iki görüş vardır :

1- Hayır, geri vermez. Çünkü fakîr olduğu zamanda yapmış ol­duğu çalışmanın bir ücreti olarak yemiştir. Bu, Şafiî'nin taraftarları katında sahîh olan görüştür. Zîrâ âyet, yemeyi bedelsiz olarak mübâh kılmıştır.

îmâm Ahmed der ki; bize Abdülvehhâb... Amr İbn Şuayb'dan, jo, babasından, o da dedesinden rivayet ediyor ki, bir adam Rasûlullâh (s.a.) a; benim malım yok ve bir yetimim var (ne yapayım?), diye sordu. Rasûlullâh (s.a.) : Yetiminin malından israf etmeksizin, saçıp dağıtmaksızın, malı kökünden bitirip tüketmeksizin ve kendi malını onun malıyla karıştırmaksızın —Râvî, Hüseyn'in şüphe ettiğini, ve son olarak, kendi malını onunki ile korumaksızın dediğini bildiriyor— yet buyurmuştur.

îbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu Saîd el-Eşecc. Amr îbn Şuayb'dan, o, babasından, o da babasından rivayet etti ki; o şöyle demiştir: Bir adam Rasûlullah (s.a.) a gelerek: Yanımda bir yetîm var, onun malı var, —kendisinde hiçbir şeyi yoktu— Onun malından yiyeyim mi? diye sordu. Rasûlullah (s.a.) : Uygun bir şekilde, israf etmeksizin (ye), buyurdular.

Bu hadîsi Ebu Dâvûd, Neseî ve îbn Mâce Htiseyn'den rivayet et­mişlerdir.

Ebu Hâtiir, İbn Hıbbân Sahîh'inde, îbn Merdûyeh de Tefsirinde Ya'lâ İbn Mehdî tarîkıyla... Câbir*den rivayet ediyorlar ki; bir adam Rasûlullah (s.a.) a : Ey Allah'ın Rasûlü, yetimi ne için (hangi durum­larda) döveyim? diye sordu. Allah Rasûlü: Çocuğunu ne sebeble döv-müşsen (dövüyorsan) o nedenle döv. Malını onun malıyla korumaksızın ve onun malını temelden yok etmeksizin, buyurdular.

İbn Cerîr Taberî der ki: Bize Hasan İbn Yahya... Kasım îbn Mu-hammed'den rivayet etti ki; o şöyle demiştir: Bir bedevî Abdullah İbn Abbas'a gelerek; benim kucağımda (yanımda) yetimler var. Onların da benim de develerimiz var. Ben kendi develerimi (sütünden ve kı­lından) faydalanmaları ve binmeleri için başkalarına (geçici olarak) veriyorum. Onların sütlerinden bana ne (kadarı) helâldir? diye sordu. İbn Abbâs; kayıp olan (deve)lerini arıyor, uyuz hastalığına karşı onları katranlıyor, havuzlarını sıvıyor ve sulayıveriyorsan (develerin) nesline zarar vermeksizin ve sağmakta aşın gitmeksizin için, dedi. Bunu Mâ­lik Muvatta'ında Yahya îbn Saîd'den rivayet etmiştir.

Yetîm malından herhangi bir bedel verilmeden yenilmesi görüşü Atâ İbn Ebu Rebâh, İkrime, İbrahim en-Nehaî, Atıyye el-Avfî ve Hasan el-Basrî tarafından kabul edilmiş (söylenmiştir.)

2- İkinci görüşe göre; bir bedel verilmeli, geri ödenmelidir. Zîrâ yetîm malı haramdır, ancak bir ihtiyâçtan dolayı mübâh kılınır. İhti­yâç halinde muztar olan kişinin başkasının malını yemesinde olduğu gibi bedeli geri verilir, (verilmelidir).

Ebu Bekr İbn Ebu Dünya demiştir ki: Bize İbn Hayseme'nin... Hâ-rise'den rivayet ettiğine göre; Hz. Ömer (r.a.) şöyle demiştir: Ben, ken­dimi bu mal karşısında yetîm velîsi mesabesinde tutuyorum. Eğer zen­gin olursam ondan sakınır, muhtaç olursam borç alır ve elim bollaştığında da geri öderim.

Hadîsin başka bir tarîktan rivayeti de şöyledir:

Saîd îbn Mansûr... Berâ'dan rivayet ediyor, Hz. Ömer, bana dedi ki: Ben kendimi Allah'ın malı karşısında yetimin velîsi mesabesinde tutuyorum. Muhtaç olursam, ondan alır, elim genişlediğinde geri veri­rim. Zengin isem ondan sakınırım.

Bu hadîsin isnadı sahihtir ve Beyhakî bunun bir benzerini İbn Ab-bâs'tan rivayet etmiştir. İbn Ebu Hatim de Ali İbn Ebu Talha kana­lıyla «Fakîr olan da uygun bir şekilde yesin» âyet-i kerîme'sinden; borç alma kastedildiğini îbn Abbâs'tan nakleder. İbn Ebu Hatim der ki : Bu görüşün bir benzeri Ubeyde, Ebu'l-Âliye, Ebu Vâil rivayetlerin bi­risinde Saîd İbn Cübeyr, Mücâhid, Dahhâk ve Süddî'den rivayet edil­miştir. Süddî tarîkıyla... «Uygun bir şekilde yesin» âyet-i kerîme'si hak­kında İbn Abbâs'ın «Üç parmakla yer» dediği rivayet edilmiş olup bu söz i'tidâl ve aşırılığa kaçmadan yeme anlamına alınmalıdır.

Yine İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ahmed İbn Sinan... îbn Abbas'tan rivayet etti ki; o «Fakîr olan da uygun bir şekilde yesin.» âyet-i kerî­me'si hakkında şöyle demiştir: Onun malından yer ve yetimi gıdâlan-dınr. Tâ ki yetimin malına ihtiyâcı kalmayana dek. İbn Ebu Hatim bu görüşün Mücâhid, rivayetlerden birinde Meymûn İbn Mihrân ve Hakem'den de rivayet edildiğini söyler.

Âmir eş-Şâ'bî ise şöyle diyor: Ölü eti yemek zorunda kalanın du­rumunda olduğu gibi, yetîmin malından ancak zor durumda (mecbur kaldığında) yiyebilir. Bu durumda yerse (sonradan) geri öder. Bu gö­rüş İbn Ebu Hatim tarafından rivayet edilmiştir.

îbn Vehb şöyle diyor: Bana Nâfî İbn Nuaym rivayet etti ki; o, Yahya İbn Saîd ve Rabîa'ya «Fakîr olan da uygun bir şekilde yesin» âyetinden sormuş. Onlar demişler ki: Bu, yetîm hakkındadır: Eğer fakîrse fakirliği ölçüsünde ona harcar, ondan velî için bir §ey yoktur. Ancak bu izah tarzı âyetin akışına uzaktır. Zira Allah Teâlâ «(Velîler­den) zengin olan sakınsın (onlardan) fakîr olan da uygun bir şekilde yesin» buyuruyor. Nitekim başka bir âyet-i kerîme'de de : «Yetîmin ma­lına; erginlik çağına erinceye kadar en güzel olanından başka bir şe­kilde yaklaşmayın.» (En'âm, 152). Yetîm malına ancak onu ıslâh edici olarak yaklaşınız. Ona muhtaç olursanız ondan uygun bir şekilde yer­siniz, buyurulmaktadır.

Allah Teâlâ buyuruyor: «Malılarını kendilerine verdiğiniz za­man...» Onlar bulûğa erdikten sonra ve kendilerinde olgunlaşma gö­rürseniz, işte o zaman mallarını kendilerine teslîm edin. Mallarını on­lara teslîm ettiğinizde «yanlarında şâhid bulundurun».

Bu, Allah Teâlâ'nm yetîm velîlerine bir emridir : Velîler, yetimleri bulûğa erip de mallarım onlara teslîm edeceklerinde teslîm aldığım inkâr etmemesi için yanlarında şâhid bulunduracaklardır.

Allah Teâlâ: «Hesâb sorucu olarak Allah kâfîdir.» buyurur. Ye-tîmlere bakmaları halinde ve onlara mallarını teslîm durumunda velî­lerden hesâb sorucu, onları murakabe edici ve şâhid olarak Allah Teâlâ kâfîdir. Teslîm ettikleri mallar tâm ve eksiksiz mi, yoksa noksan ve eksik mi, işleri karıştırılıp hesabı birbirine katılmış mı? Bunların hep­sini Allah. Teâlâ bilir. İşte bunun içindir ki, Müslim'in Sahîh'indeki bir hadîs-i şerifte Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurur:

Ey Ebu Zerr, ben seni zayıf görüyorum ve kendim için sevip iste­diğimi senin için de seviyorum. İki (kişi) üzerine asla emir olma ve yetîm malına velî olmaktan kesinlikle sakın.8

7 — Ana-babanın ve yakınların bıraktıklarında er­keklere bir pay vardır. Ana-babanın ve yakınların bırak­tıklarında kadınlara da bir pay vardır. Bunlar; az veya çok farz kılındığı şekilde bir paydır.

8 — Mîrâs taksim olunurken; yakınlar, yetimler ve miskinler de hazır bulunursa, onları da rızıklandırın. Hem de güzel söz söyleyin.

9 — Arkalarında küçük ve âciz çocuklar bıraktıkları takdirde, (çocuklar için) endîşe edecek olanlar, haksızlık­tan çekinsinler. Allah'tan sakınsınlar ve sözü de dosdoğ­ru söylesinler.

10 — Yetimlerin mallarını zulmen yiyenler, karınla­rına sadece ateş doldurmuş olurlar. Zaten onlar çılgın bir ateşe gireceklerdir.

Veraset Hükümleri

Saîd İbn Cübeyr ve Katâde diyorlar ki: Müşrikler malı sadece bü­yük erkeklere bırakıyorlar, kadın ve çocuklara mîrâs olarak hiçbir şey vermiyorlardı. Bunun üzerine Allah Teâlâ: «Ana-babanın ve yakın­ların bıraktıklarında erkeklere bir pay vardır...» âyetini indirdi. Allah'ın hükmü karşısında hepsi müsavidir, ölüye nisbetle; akrabalık, kan-ko-calık ve hısımlık gibi, yakınlığa göre Allah'ın koymuş olduğu hissele­rinde farklılık olsa bile, vâris olma konusunda hepsi eşittirler, hısım­lık (el-Velâ) da mirasta nesebden olan akrabalık gibidir.

îbn Merdûyeh'in İbrahim İbn Herâse kanalıyla... Cabîr'den riva­yetine göre; Ümmü Kücce Rasûlullah (s.a.) a gelerek; ey Allah'ın Ra-sûlü, benim iki kızım var, babaları öldü ve hiçbir şeyleri yok, dedi. Bu­nun üzerine Allah Teâlâ: «Ana-babanın ve yakınların bıraktıklarında erkeklere bir pay vardır...» âyetini indirdi. Bu hadîs-i şerif mirasa dâir olan iki âyetin tefsirinde başka bir siyak ile gelecektir. Allah en iyisini bilir.

Allah Teâlâ buyuruyor: «... Mîrâs taksim olunurken... hazır bu­lunursa...» Burada maksadın vâris olmayan akrabalar mîrâs taksim olunurken hazır bulunursa... şeklinde olduğu söylenir. «Mîrâs taksim olunurken yakınlar, yetimler ve miskinler hazır bulunursa...» onlara da ölünün terekesinden bir miktar verilsin. Bu, İslâm'ın başlangıcında vâcib idi. Müstehab olduğu da söylenmiştir. Bu âyetin (hükmünün) neshedilip neshedilmediği konusunda iki görüş vardır : BUhârî, Ahmed İbn Humeyd tarîkıyla... İkrime'den «Mîrâs taksim olunurken, yakınlar, yetimler ve miskinler de hazır bulunursa...» âyeti hakkında îbn Ab-bâs'ın; bu âyet muhkemdir, mensûh değildir, dediğini rivayet etmiş, buna Saîd de İbn Abbâs'tan rivayetle tâbi olmuştur.

îbn Cerîr Taberî der ki: Bize Kâsım'm... îbn Abbâs'tan rivayetine göre; o, bu âyet durmaktadır, kendisiyle amel edilir, demiştir. Sevrî de İbn Ebu Necîh'den, Mücâhid'in bu âyet-i kerîme hakkında: O, mîrâs ehline gönülleri razı oldukça vâcibtir, dediğini nakleder. Abdullah İbn Mes'ûd, Ebu Mûsâ, Abdurrahmân îbn Ebu Bekr, Ebu'l-Âliye, Şa'bî, Ha­san el-Basrî, îbn Şîrîn, Saîd îbn Cübeyr, Mekhûl, İbrahim en-Nehaî, Atâ İbn Ebu Rebâh, Zührî ve Yahya îbn Ya'mer'den de bunun vâcib olduğu rivayet edilmiştir.

İbn Ebu Hatim, Saîd ibn el-Eşecc kanalıyla... Muhammed İbn-Sî-rîn'den nakleder ki, o şöyle demiştir:

Ubeyde bir vasiyeti üstlendi ve bir koyunun kesilmesini emrederek bu âyetin sahiplerine (bu âyeti duyanlara) yedirdi ve şöyle dedi: Eğer bu âyet olmasaydı bu, benim malımdan olurdu.

Mâlik kendisinden tefsir sahasında rivayet edilen toplu bir cüz'de el-Zührî'den rivayetle şöyle demiştir: Malı taksim edildiği sırada Mus' ab'ın malından Urve'ye de verilmişti. Zührî bunun muhkem olduğunu söyler.

Mâlik, Abdülkerîm'den Mücâhid'in : O gönül hoşluğu ile olduğu sürece vâcib olan bir haktır, dediğini nakleder. Bu âyetin, (terekesin­den) onlara (yakınlar, yetimler, miskinler) verilmesinin vasiyet edil­mesini emrettiği görüşünde olanları zikredelim:

Abdürrezzâk der ki: Bize İbn Cüreyc... Esma Bint Abdurrahmân ve Kasım îbn Muhammed'den rivayet etti ki; Abdurrahmân İbn Ebu Bekr'in oğlu Abdullah, babası Abdurrahmân'ın mîrâsuu bölüştürdü. Hz. Âişe henüz hayattaydı. Esma ve Kasım derler ki: Evde babasının malından vermedik yakın ve miskin bırakmadı ve «Mîrâs taksim olu­nurken, yakınlar, yetimler ve miskinler de hazır bulunursa...» âyetini okudu. Kasım anlatıyor: Bunu İbn Abbâs'a anlattım. O : İsabet et­memiş (doğru yapmamış) buna hakkı yoktu. Bu, ancak vasiyete bağ­lıdır ve bu âyet-i kerîme vasiyyet hakkındadır. (Eğer) ölen kişi diler­se onlara (malından verilmesini) vasiyet eder.

Bunu İbn Ebu Hatim rivayet etmiştir.

Bu âyetin bütünüyle mensûh olduğunu söyleyenleri, zikredelim:

Süfyân el-Sevrî, Muhammed İbn Sâib el-Kelbî'den... İbn Abbâs'm «Mîrâs taksim olunurken yakınlar... hazır bulunursa...» âyeti men-sûhtur, dediğini nakleder. İsmâîl İbn Müslim de Katâde vasıtasıyla İbn Abbâs'tan «Mîrâs taksim olunurken yakınlar... hazır bulunursa...» âyetinin kendinden sonra gelen «Çocuklarınızın mirastaki durumu hak­kında, Allah size şöyle emir buyuruyor...» (Nisa, 11) âyeti ile neshe-dildiğini nakleder.

Avfî de «Mîrâs taksim olunurken yakınlar... hazır bulunursa...» âyeti hakkında İbn Abbâs'tan rivayetle şöyle diyor: Bu, ferâiz hakkın­daki âyet nazil olmadan önceydi. Allah bundan sonra ferâizi indirdi ve her hak sahibine hakkını verdi. Böylece sadaka, ölen kişinin belirttiği kısımda kalmış oldu.

Bunları îbn Merdûyeh rivayet etmiştir.

îbn Ebu Hatim diyor ki: Bize Hasan İbn Muhammed... İbn Ab­bâs'tan rivayet etti ki: «Mîrâs taksim olunurken yakınlar, yetimler ve miskinler de hazır bulunursa...» âyetini mîrâs âyeti neshetmiştir. Böy­lece ana-baba ve akrabaların bıraktıklarından az ya da çok herkes na­sibine kavuşmuş oldu.

Yine İbn Ebu Hâtim'den: Bize Üseyd İbn Âsim... Saîd îbn el-Mü-seyyeb'den rivayet etti ki; o şöyle demiştir : Bu âyet mensühtur. Bu uy­gulama ferâizden önceydi. Kişinin bıraktığı maldan bölüştürme sıra­sında hazır bulunduklarında yetimlere, fakirlere, miskinlere ve akra­balara da verilirdi. Sonra Allah Teâlâ bir hak sahibini kendi hakkına kavuşturdu. Ancak ölen kişi, malından akrabalarından dilediğine va­siyette bulunabilir.

Mâlik de... Saîd İbn el-Müseyyeb'den rivayetle : «Bu âyet mensûh olup mîrâs ve vasiyyet âyetleri ile neshedilmiştir.» demiştir.

İkrime, Ebu'ş-Şa'sâ, Kasım İbn Muhammed, Ebu Salih, Ebu Mâlik, Zeyd İbn Eşlem, Dahhâk, Ata el-Horasânî, Mukâtil İbn Hayyân ve Rabîa İbn Ebtr ^bdurrahmân'dan rivayet edildiğine göre; onlar da bu âyetin nıensûh olduğunu söylemişlerdir. Bu, fakîhlerin cumhurunun, dört imâm ve ashabının- mezhebidir.

Burada İbn Cerîr el-Taberî'nin tercih ettiği ve gerçekten garîb bir söz vardır ki; özet olarak şöyledir: Ona göre âyet şöyle anlaşılır : Va-siyyet malının taksiminde ölünün yakınları hazır bulunursa onlara da mirastan verin. Orada hazır bulunan yetimlere ve miskinlere ise güzel söz söyleyin.

Uzun bir ibare ve tekrarlardan sonra onun anlatmaya çalıştığı mâ­nâ budur ki şüphelidir. Doğrusunu Allah bilir.

İbn Abbâs'tan rivayetle Avfî şöyle demiştir:

«Taksim olunurken, yakınlar... hazır bulunursa...» âyetinde söz konusu olan mîrâs taksimidir. Birçokları da böyle söylemişlerdir. Mâ­nâ; Ebu Ca'fer İbn Cerîr'in izahına göre değil, buna göredir. Bu takdirde şöyle mânâ verilecektir: Akrabalardan vâris olmayan fakirler, yetim­ler ve miskinler fazlaca bir malın taksiminde hazır bulunduklarında onların da gönülleri çeker, şunun ve bunun aldığını görünce, kendile­rine bir şey verilmediği için ümitlerini keserler. Bu sebeple lutufkâr ve rahîm olan Allah; bir iyilik, bir sadaka ve bir ihsan olmak üzere onlara orta hallice bir şey verilmesini emretmiştir.

Nitekim Allah Teâlâ başka bir âyet-i kerîme'de de : «Her biri mah­sûl verdiği zaman mahsûlünden yeyin, hasâd edildiği gün de hakkını verin.» (En'âm, 141) buyurarak muhtaçlar ve darlık çekenler görürler korkusuyla malı gizlice bir yerden bir yere nakledenleri yermektedir. Bahçe sahiplerinden haber verirken de şöyle buyurur: «Hani sabah olunca onu mutlaka devşireceklerine ve biçeceklerine yemîn etmişler­di... ve gizli gizli konuşarak yürüyorlardı. Sakın bugün hiçbir yoksul çıkmasın karşımıza ve oraya girmesin diye.» (Kalem, 17, 23, 24)

Yine Allah Teâlâ buyurur ki: «Allah onları yere batırmıştır* Ve kâfirlere de bunun benzerleri vardır.» (Muhammed, 10)

Kim Allah Teâlâ'nın kendi üzerindeki hakkım inkâr ederse, Allah kimseyi en kıymetli malında cezalandırır. Bunun içindir ki, bir hadîs-i şerifte şöyle buyrulmuştur : Bir mala sadaka karışınca (sadaka olarak verilmesi gereken kısım verilmez de içinde bırakılırsa) o malı mutlaka bozar. Sadakasının verilmemesi o malın bütünüyle mahvolmasına sebep olur.

. «Arkalarında küçük ve âciz çocukları bıraktıkları takdirde (çocuk­lar için) endîşe edecek olurlar...» âyet-i hakkında Abdullah İbn Ab­bâs'tan rivayetle Ali İbn Ebu Talha diyor ki: Bir adam ölüm halinde olur, başka bir adam da onuri vârislerine zarar verecek bir vasiyette bulunduğunu duyar. İşte âyet bunlar hakkındadır. Allah Teâlâ vâsiy-yeti duyan kişinin Allah'tan korkmasını, ölüm halinde olanı doğrult­masını, doğruya iletmesini emretmiştir. O kişi vârislere bakmalıdır. Kendi vârislerinin telef olmasından korktuğunda, onlara ne yapılma­sını seviyor ve istiyorsa karşısındakine de o yolu göstermelidir. Mücâ-hid ve birçokları da böyle söylemişlerdir.

Buhârî ve Müslim'deki bir hadîs-i şerife göre; Rasûlullah (s.a.) hasta halinde iken ziyarete gittiği Sa'd İbn Ebu Vakkâs'm yanma gir­diğinde; Sa'd kendilerine: Ey Allah'ın Rasûlü, ben varlıklı biriyim. Bir tek kızımdan başka vârisim yok. Malımın üçte ikisini tasadduk ede-, yim mi? diye sordu. Efendimiz : Hayır, buyurdular. Ya yarısını? sorusu-" na da hayır cevabını veren Hz. Peygamber, onun, ya üçte birini? sorusu­na da : Üçte bir mi, üçte bir çoktur, cevâbını verdi ve : Vârislerini zengin olarak bırakman, onları insanların verdikleri ile geçinen muhtaçlar olarak bırakmandan elbette daha iyidir, buyurdular.

Sahîh bir hadîste Abdullah İbn Abbâs şöyle demiştir : Keski insan­lar üçte biri, dörtte bire indirmiş olsalardı. Çünkü Rasûlullah (s.a.) üçte bir (mi?) üçte bir çoktur, buyurmuşlardır.

Fakîhler de şöyle diyorlar: Şayet ölünün vârisleri zengin iseler; onun vasiyyetinde üçte biri aşması, fakîr iseler üçte birden az vasiyyet etmesi müstehab olur.

Şöyle de denilmiştir: «Arkalarında küçük ve âciz çocuklar bırak­tıkları takdirde (çocuklar için) endîşe edecek olanlar haksızlıktan çe-kinsinler. Allah'tan sakınsınlar...» âyetini şöyle anlamak lâzımdır: «Yetimlerin mallarına dokunma hususunda Allah'tan sakınsınlar.» Ni­tekim başka bir âyette de : «Büyüyecekler de geri alacaklar diye israf edip de tez elden yemeyin» buyrulmaktadır.

Bu açıklama İbn Cerîr tarafından Avfî kanalıyla İbn Abbâs'tan nakledilmiş olup, güzel bir görüştür. Bunu ta'kîb eden âyette yetim­lerin malım yeme hakkında vârid olan tehdîd de bu görüşü kuvvetlen­dirmektedir. Anlatılmak istenen şudur: Kendinden sonraki nesline nasıl davranılmasını istiyorsan, insanların nesillerine de onların işle­rini üstlendiğinde aynı şekilde davran. Sonra bil ki; yetim malını zulüm­le yiyen, ancak karnına ateş doldurmuş olur. İşte bunun içindir ki, Al­lah Teâlâ: «Yetimlerin mallarını zulmen yiyenler karınlarına sadece ateş doldurmuş olurlar. Zaten onlar çılgın bir ateşe gireceklerdir.» bu­yuruyor. Yetimlerin mallarım sebepsiz yere yiyenler ancak kıyamet günü karınlarında tutuşup alevlenecek bir ateş yemiş olurlar.

Buhârî ve Müslim'de Süleyman îbn Bilâl kanalıyla... Ebu Hüreyre' den rivayet edilen bir hadîs-i şerifte Rasûlullah (s.a.) şöyle.buyurmuş­lardır : Cezayı gerektiren yedi şeyden sakının (uzaklasın). Ey Allah'ın Rasûlü, nedir onlar? diye sordular. Şöyle karşılık verdi: «Allah'a ortak koşmak, sihir, hak ile olması dışında Allah'ın haram kıldığı bir nefsi (kimseyi) Öldürmek, faiz yemek, yetîm malı yemek, harpte yüz çevirip kaçmak, suçsuz mü'min kadınlara iftira ile zina isnâd etmek.

İbn Ebu Hatim diyor ki: Bize babam'ın... Ebu Saîd el-Hudrî'den rivayetine göre o, şöyle demiştir: Biz, ey Allah'ın Rasûlü İsrâ gecesi (Mi'râc gecesi) ne gördün? diye sorduk. Şöyle buyurdular: -

Beni götüren, Allah'ın yaratıklarının çok olduğu bir yere götürdü. Oradaki bir adamın deve dudakları gibi dudakları .vardı ve onların ba­şında görevliydi. İnsanlar oradakilerden birinin derisini soyuyorlar, sonra ateşten bir kaya getiriliyor ve onlardan birinin ağzına konulu­yor da ateş altından çıkıyordu. Bunun üzerine böğürüyor ve haykırıyor-lardı. Ben : Ey Cibril, kim bunlar? diye sordum. Bunlar yetimlerin mal­larını zulümle yiyenlerdir. Böylece karınlarına ateş doldurulmuş oldu­lar. Onlar çılgın ateşe gireceklerdir, diye cevâb verdi.

Süddî diyor ki: Yetîm malı yiyen kişi kıyamet günü ağzından, ku­laklarından, burun ve gözlerinden alevler çıkar halde diriltilecek. Onu gören, onun yetîm malı yediğini bilecektir.

Ebu Bekr İbn Merdûyeh diyor ki: Bize İshâk İbn İbrahim İbn Zeyd... Ebu Berze'den nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Kıyamet günü bir kısım insanlar ağızlarından ateşler çıkarak dirilti-leceklerdir. Bunlar kimler ey Allah'ın Rasûlü? diye soruldu. Efendimiz, Allah Teâlâ'nın : «Yetimlerin mallarını zulmen yiyenler...» sözünü gör­medin mi? buyurdular.

Hadîsi İbn Ebu Hatim Ukbe'den İbn Hibbân da Sahîh'inde... Ukbe İbn Mükerrem'den rivayetle tahrîc etmişlerdir.

tbn Merdûyeh diyor: Bize Abdullah İbn Ca'fer... Ebu Hüreyre'den nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: İki güçsüzün —ki on­lar kadın ve yetimdir— malı vebâlli kılındı. Rasûlullah (s.a.) bununla; size onların malından uzaklaşmanızı tavsiye ederim, demek istemiştir.

Daha önce Bakara sûresinde de geçtiği gibi, Atâ İbn Sâib kana­lıyla... îbn Abbas'tan nakledildiğine göre; şöyle demiştir: «Yetimlerin mallarını zulmen yiyenler...» âyeti indirilince; yanında yetîm bulu­nanlar gidip yiyeceklerini ve içeceklerini yanlarındaki yetimlerin ma­lından ayırdılar. Yetîmİn yiyecek ve içeceğinden bir şey arttığında bu­nu saklıyor veya yetîm onu yeyinceye, ya da bözuluncaya kadar bek­liyorlardı. Bu, onlara zor ve ağır gelmeye başladı, durumu Rasûlullah (s.a.) a aktardılar. Bunun üzerine Allah Teâlâ: «Ve sana yetimlerden soruyorlar. De ki: Onlar için ıslâhta bulunmak hayırlıdır.» (Bakara, 220) âyetini indirdi. Râvî anlatıyor: Bunun üzerine onlar; yetimlerin yiyeceklerini kendi yiyeceklerine, içeceklerini kendi içeceklerine karış­tırdılar.9

11 — Çocuklarınızın, mirastaki durumu hakkında; Allah size şöyle emir buyuruyor: Erkeğe iki dişinin hissesi kadardır. Eğer kadınlar ikinin üstünde ise, bırakılan mal­ların üçte ikisi onlarındır. Şayet kız tek ise, yansı onundur. Ölenin çocuğu varsa, ana ve babadan herbirine bırakılan malın altıda biri; çocuğu olmayıp da ona ana ve babası mi­rasçı olduysa üçte biri, anasmındır. Kardeşleri varsa o va­kit altıda biri arasınındır. Bu hükümler ölenin borcu öde­nip yaptığı vasiyetler yerine getirildikten sonradır. Baba­larınız ve oğullarınızdan hangisinin fayda bakımından size daha yakın olduğunu bilmezsiniz. Bunlar Allah'ın koy­duğu farzlardır. Doğrusu Allah Alîm'dir, Hakîm'dir.

Mirasta Erkeğe İki Pay, Kadına Bir Pay

Bu ve bundan sonraki âyet ile bu sûrenin son âyeti ferâiz ilmine 'dair âyetlerdir. Ferâiz ilmi; bu üç âyetten çıkarılmıştır. Ferâize dâir vârid olan hadîsler ise bu âyetlerin tefsiri mahiyetindedir. Bu âyetle­rin tefsiri sadedinde olanları buraya alacağız. Ancak meselelerin an­latılması, ihtilâflar, delilleri ile imamlar arasındaki münâkaşaların yeri «Ahkâm» kitabıdır. Yardım istenecek sadece Allah'tır.

Ferâiz'i öğrenmeyi teşvik sadedinde hadîs-i şerifler vârid olmuştur. Bunların en önemlileri işte şunlardır: Ebu Dâvûd ve îbn Mâce, Abdur-rahmân îbn Ziyâd kanalıyla... Abdullah îbn Amr (r.a.) dan naklederler ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: İlim üçtür. Bunların dı­şında kalanlar fazlalıktır: Ya muhkem âyet, ya sabit ve kâim sünnet ya da adaletli bir fariza.

Ebu Hüreyre'den rivayete göre de Rasûlullah (s.a.) şöyle buyu^ rurlar: Ey Ebu Hüreyre, ferâiz öğrenin ve öğretin. Zîrâ o, ilmin yan­sıdır. Unutulacak ve ümmetimden ilk sökülüp atılacak olan da ferâiz olacaktır.

Hadîsi İbn Mâce rivayet etmişse de isnadında zayıflık vardır. Bu hadîs Abdullah İbn Mes'ûd'dan ve Ebu Saîd'den de rivayet edilmiş olup her iki rivayet de şüphelidir.

İbn Uyeyne der ki: Rasûlullah (s.a.) ferâiz'i, ilmin yarısı olarak isimlendirmiştir. Zîrâ bu, bütün insanların başına gelecektir.

Buhârî, bu âyetin tefsirinde der ki: Bize İbrâhîm İbn Musa'nın... Câbir İbn Abdullah'tan rivayetinde o, şöyle demiştir: Ben hastalandı­ğımda; Selime oğullarının yanındayken Rasûlullâh (s.a.) ve Ebubekir yürüyerek beni ziyarete geldiler. Rasûlullah (s.a.) beni, hiçbirşeyi ak-letmez halde bulmuş, su istemiş, abdest almış ve benim üzerime de su serpmiş. Ben ayıldım ve sordum: Ey Allah'ın Rasûlü, malımı ne yap­mamı emredersiniz? Bunun üzerine «Çocuklarınızın mirastaki durumu hakkında; Allah size şöyle emir buyuruyor: Erkeğe, iki dişinin hissesi kadardır...» âyeti nazil oldu.

Hadîsi Müslim ve Neseî de Haccâc İbn Muhammed el-A'ver'den, o da îbn Cüreyc'den rivayet etmişlerdir. (Hadîsçilerden) bir cemâat da Süfyân İbn Uyeyne kanalıyla aynı hadîsi Câbir'den naklederler.

Bu âyetin nüzul sebebine dâir yine Câbir'den rivayet edilen bir di­ğer hadîs şöyledir:

İmâm Ahmed diyor : Bize Zekeriyyâ İbn Adiyy'in... Câbir'den nak­lettiğine göre; o şöyle demiştir : Sa'd İbn Rebî'in hanımı Rasûlullah (s.a.) a geldi ve; ey Allah'ın Rasulû, bu ikisi Sa'd İbn Rebî'in kızla­rıdır. Babalan Uhud'da sizinle birlikte şehîd edildi. Amcaları bunlann mallarını aldı ve bunlara hiçbir mal bırakmadı. Bunlar, ancak mallan olursa nikâhlanacaklar, dedi. Allah Rasûlü : Bu konuda Allah hüküm verir, buyurdular.

Câbir devamla şöyle anlatır: Mîrâs âyeti nazil oldu ve Rasûlullah (s.a.) kızların amcalanna haber gönderip çağırttı ve : Sa'd'ın iki kızma üçte iki, annelerine sekizde bir ver. Kalanı senindir, buyurdu.

Hadîsi Ebu Dâvûd, Tirmizî ve îbn Mâce değişik tarîklerden ve Ab­dullah İbn Muhammed İbn Ukayl'den rivayet etmişler, Tirmizî; bunu sadece onun hadîsinden biliyoruz, demiştir.

İlerde geleceği gibi, birinci Câbir hadîsinin, bu sûrenin son âyeti­nin nüzul sebebi olduğu açıktır. Zîrâ onun sadece kız kardeşleri vardı. Kızları, mirasçı olarak babası ve erkek evlâdı da yoktu. Birinci Câbir hadîsini Buhârî'ye uyarak buraya aldık. Zîrâ o, bu âyetin tefsirinde ha­dîsi zikretmiş. İkinci Câbir hadîsi, bu âyetin nüzul sebebi olmaya da­ha muvafıktır. En doğrusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ: «Çocuklarınızın mirastaki durumu hakkında; Allah size şöyle emir buyuruyor : Erkeğe, iki dişinin hissesi kadardır» buyu­ruyor. Onlar hakkında adaletli davranmanızı emrediyor. Zîrâ Cahiliye devri halkı mîrâsın tamâmını erkeklere bırakır, kadınlara hiçbir şey vermezlerdi. Mirasta hakkı olma bakımından Allah Teâlâ aralarında eşitliği emretmiş; ancak iki sınıf arasında fark gözeterek, erkeğe, iki dişinin hissesini vermiştir. Zîrâ erkek nafaka, külfet zahmetinden do­layı daha muhtaçtır. Erkek ticâret ve kazanç meşakkatleriyle boğuş­mak zorundadır. O halde kadının aldığının iki mislinin ona verilmesi uygun olacaktır.

Ebu'l-Kâsım Abdurrahmân İbn Abdullah «Çocuklarınızın miras­taki durumu hakkında, Allah Teâlâ size şöyle emir buyurur: Erkeğe, iki dişinin hissesi kadardır» âyetinden şu neticeyi çıkarır : Allah Teâlâ yaratıklarına karşı babanın oğluna acımasından, merhametinden daha fazla merhametlidir ki ana-babaya çocukları hakkında emirde bulun­muştur. Kaldı ki, kendisi de kendi zâtının, onlar (çocuklar) hakkında ana-babalarından daha merhametli olduğunu bilmektedir. Nitekim sa­hih bir hadîs-i şerîf'te anlatıldığına göre, Hasûlullah (s.a.) esîr bir ka­dının çocuğunu aradığını gördü. Kadın çocuğunu bulunca hemen aldı, göğsüne yapıştırdı ve emzirdi. Rasûlullah (s.a.) ashabına: Ne dersiniz, gücü yettiği halde bu kadın çocuğunu ateşe atar mı? diye sordu. As-hâb-ı kiram; hayır, ey Allah'ın Rasûlü, dediler. Efendimiz : Allah'a ye-mîn ederim ki Allah Teâlâ kullarına, bu kadının çocuğuna karşı mer­hametinden daha fazla merhametlidir, buyurdu.

Buhârî burada der ki: Bize Muhammed İbn Yûsuf'un... İbn Ab-bâs'tan rivayetine göre; o şöyle demişti: (Daha önceleri) mal çocuğa kalır, ana-baba. için de vasiyyette bulunulurdu. Allah bunlardan dile­diğini (sevdiğini) neshetti (kaldırdı da) erkeğe; iki dişinin hissesini, ana-babadan herbirine altıda bir ve üçte bir, kadına sekizde bir ve dörtte biri, kocaya da yarım ve dörtte biri verdi.

İbn Abbâs'tan naklederek Avfî: «Çocuklarınızın mirastaki duru­mu hakkında; Allah size şöyle emir buyuruyor: Erkeğe iki dişinin his­sesi kadardır» âyeti hakkında şöyle der:

Allah'ın farz kılmış olduğu ferâiz, erkek çocuk, kız çocuk ve ana-babanın (mirastaki hisselerini beyân eden) âyetler nazil olunca bu; hal­kın ya da bazılarının hoşuna gitmedi ve dediler ki: Kadına dörtte bir, ya da sekizde bir, kız çocuğuna yarı veriliyor. Küçük çocuğa da verili­yor. Halbuki bunlann hiçbiri insanlarla harbetmez, ganimet kazanmaz. Ama bunu konuşmayın. Herhalde Allah Rasulü bunu unutuyor, ya da biz söylersek değiştirilir. Diğer bir kısmı da şöyle konuştular: Ey Al­lah'ın Rasûlü, biz kız çocuğuna babasının bıraktığı mirasın yarısını ve­riyoruz. Halbuki o, ata binmez ve (düşman olan) halkla savaşmaz. (Küçük) çocuğa da mîras veriyoruz. Halbuki bu da bir işe yaramaz. On­lar câhiliye döneminde böyle yapıyor ve sadece (düşman) kavimle harp edebilenlerle dâima büyüğe, mîrâs veriyorlardı.

Hadîsi İbn Ebu Hatim ve İbn Cerîr de rivayet etmişlerdir.

Allah Teâlâ : «Eğer kadınlar ikinin üstünde ise, bırakılan malların üçte ikisi onlarındır» buyuruyor. Son âyetteki iki kız kardeş hakkın­daki hükümden anlaşıldığına göre; buradaki üçte iki, İki kız çocuğu hakkındadır. Allah Teâlâ o âyette iki kız kardeşe üçte iki hisse vermiş­tir. İki kız kardeş, mirastan üçte iki hisseye sahip olduğuna göre, iki kızın da üçte iki hisseye evleviyetle sahip olmaları gerekir. Nitekim da­ha önce geçen Câbir hadîsinde Rasûlullah (s.a.) in, Sa'd İbn Rebî'in iki kızına üçte iki hisse verilmesine hükmettiğini görmüştük. Kitâb ve sünnet buna delâlet etmektedir. Allah Teâlâ yine: «Şayet kız tek ise, yarısı onundur» buyurmaktadır. Eğer iki kız için mîrâsm yarısı ol­saydı; Allah Teâlâ bunu belirtirdi. Tek başına bir kız için hüküm ko­nulduğuna göre bu; iki kızın, üç mesabesinde olduğuna delâlet eder. En doğrusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ «Ana-babadan herbirine, bırakılan malın altıda biri.» buyuruyor. Ana-babanın mirastaki durumları şöyledir:

1- Ana-baba çocuklarla birlikte mirasçı olurlar. Bu durumda on­lardan her birine altıda bir hisse düşer. Ölenin sadece bir tek kızı varsa, malın yansı onundur. Ana-babadan her birerine altıda bir hisse var­dır. Kalan altıda biri de, baba asabe olarak alır. Babanın hissesi böylece hem kendi hissesi ve hem de asabe olarak aldığının toplamıdır.

2- Ana-baba tek olarak mirasçı olurlar, (başka mirasçı bulun­mazsa) bu durumda anne üçte bir alır. Kalana, baba tek asabe olarak sahip olur. Böylece baba, ananın hissesinin iki mislini almış olur, ki bu da üçte ikidir. Bu durumda onlarla birlikte koca ya da kadın bulunur­sa koca yan, kadın da dörtte bir alır. Koca ve kadın hisselerini aldık­tan sonra, annenin ne alacağı, konusunda âlimler ihtilâf etmişler ve üç görüş ileri sürülmüştür.

a- Anne, iki meselede, kalanın üçte birini alır. Zîrâ kalan, ona göre mîrâsın tamâmıdır. Allah Teâlâ ana-babaya verilenin yarısını vermiştir. O halde anne, kalanın üçte birini, baba da üçte ikisini alır. Bu, Hz. Ömer, Hz. Osman ve kendisinden gelen iki rivayetin sahihinde Hz. Ali'nin kavilleridir. Abdullah îbn Mes'ûd ve Zeyd İbn Sabit de bu­nunla fetva vermişlerdir. Fukahâ-i SeVa'nın, dört imâmın ve Cum-hûr-u ulemânın da görüşü böyledir.

b- «Çocuğu olmayıp da ona ana ve babası mirasçı olduysa üçte biri anasımndır» âyeti, hükmü umûmî olduğuna nazaran anne, bü­tün malın üçte birini alır. Âyet-i kerîme, ölenin ana ile birlikte koca yada karı olmasından daha geneldir. Bu görüş İbn Abbâs'ındır. Hz. Ali ve Muâz îbn Cebel'den de bu görüşün benzeri rivayet edilmiştir. Şu-reyh ve Dâvûd îbn Ali ez-Zâhirî bununla fetva verirler, el-İ'câz fi ilm'il -Ferâiz adlı eserinde İmâm Ebu'l-Hüseyn Muhammed İbn Abdullah İbn Lebb£n el-Basrî de bu görüşü tercih etmiştir.

Ancak bu görüş şüphelidir, hattâ zayıftır. Zîrâ âyetin zahirinden terikenin tamamında tek kalmdığındaki durum anlaşılır. Bu meselede ise koca ya da karı hissesini alır, geriye kalan sanki terikenin tamamı olmuş olur ve daha önce de geçtiği üzere anne de bunun üçte birini alır.

c- Kan ile birlikte mîrâsçı olduğunda bütün malın üçte birini alır. Kan dörtte bir alacaktır ki, bu da on ikide üç eder. Anne de üçte bir alır ki, bu da onikide dört eder. Baba için de beş kalır.

Koca ile mîrâsçı olduğunda İse şayet bütün malın üçte birini alır­sa babadan daha fazla almış olacağından dolayı kalanın üçte birini (sü-lüs'ül-bâkî) alır. Bu durumda mesele altın üzerinden yapılır, yarısı ko­caya, kalanın üçte biri bir hisse olarak anneye, bundan sonra kalan da iki hisse olarak babaya verilir.

Bu görüş Muhammed İbn Sîrîn'den nakledilmiş olup ilk iki görü­şün birleştirilmişidir. Bir şekilde onlardan her birerine uygun düşmek­tedir. Ancak bu görüş de zayıftır. Sahîh olan birinci görüştür. Allah en doğrusunu bilendir.

3- İster ana-baba bir, ister baba bir ve isterse ana bir olsun er­kek kardeşlerle birlikte mîrâsçı olmalan durumu: Bu kardeşler baba ile birlikte mîrâsdan bir şey alamazlar, ama annenin hissesini üçte bir­den altıda bire düşürürler. Onlar varsa anneye altıda bir verilir. Ana­nın ve babanın dışında başka vâris yoksa baba, kalanı da alır.

Zikrettiğimiz üzre iki erkek kardeş, cumhura göre kardeşler hük­mündedir.

Beyhakî, İbn Abbâs'ın kölesi Şu'be kanalıyla îbn Abbâs'tan nakle­der ki o, Hz. Osman'ın yanma girmiş ve; iki erkek kardeş annenin üçte bir almasını engellemez. Zîrâ Allah Teâlâ: «Kardeşleri varsa...» buyu­ruyor. Senin kavminin dilinde iki kardeş (Ehavân), kardeşler (İhve) anlamında değildir, demiş. Hz. Osman da: Ben, benden öncekileri, ül­kede yaygın olan uygulamayı ve insanların tevarüs edegeldikleri şeyleri değiştiremem, diye cevap vermiştir.

Bu hadîsin sıhhati de şüphelidir. Zîrâ Mâlik îbn Enes bu Şu'be hak­kında konuşmuş (ve onun zayıf olduğunu söylemiştir.) Şayet bu ha­dîsin İbn Abbâs'tan rivayeti sahîh olsaydı, onun çok yakın arkadaşları da buna kail olurlardı. Halbuki onlardan bunun zıddı nakledilmiştir.

Abdurrahmân İbn Ebu Zinâd, Hârice îbn Zeyd'den, o da babasın­dan rivayet eder ki o, şöyle demiştir: İki erkek kardeş, erkek kardeş­ler diye isimlendirilir. Ben bu konuya müstakil bir cüz- tahsis ettim.

İbn Ebu Hatim diyor : Bize babam... «Kardeşleri varsa o vakit al­tıda biri anasınındır.» âyeti hakkında Katâde'den rivayet etti ki; o şöyle demiştir: Anneye zarar veriyorlar ve kendileri de mirasçı olamı­yorlar. Bir tek erkek kardeş ananın üçte birine mâni olmaz. Ancak bundan fazlası (birden fazla olurlarsa) mâni ölür. İlim ehlinin söyle­diğine göre; erkek kardeşler ananın üçte bir almasını engellerler. Zîrâ onları evlendirme görevi babanındır. Annenin değil de babanın nafaka­sı da onların üzerinedir.

Bu söz güzeldir. Ancak İbn Abbâs'tan sahîh bir isnâdla rivayet edildiğine göre; o, ananın alması gerektiği halde erkek kardeşlerin en­gel oldukları altıda birin erkek kardeşlere âit olacağı görüşündedir. Bu şâz bir görüş olup îbn Cerîr bunu tefsirinde rivayet eder ve der ki: Bize Hasan İbn Yahya'nın... îbn Abbâs'tan rivayetine göre o, şöyle de­miştir : Ananın almasına erkek kardeşlerin engel olduğu altıda bir, on­ların (erkek kardeşlerin) dır. Analarının bunu almasına, bu hisse baba­larına değil de kendilerine âit olsun diye engel olmuşlardır. Bunu riva­yet ettikten sonra İbn Cerîr der ki: Bu görüş, ümmetin bütününe mu­haliftir. Bize Yûnus... îbn Abbâs'ın şöyle dediğini rivayet eder : Kelâle, erkek çocuğu ve babası olmayan kişidir.

Allah Teâlâ : «Bu hükümler, ölenin borcu ödenip, yaptığı vasiyet­ler yerine getirildikten sonradır» buyuruyor. Selef ve halef âlimleri bor­cun vasiyyetten önce olduğunda icmâ' etmişlerdir.

Âyet-i kerîme dikkatle incelendiğinde bu, rahatlıkla anlaşılabilir.

İmâm Ahmed, Tirmizî, îbn Mâce ve tefsir sahipleri Ebu İshâk ka­nalıyla... Ali İbn Ebu Tâlib'den naklediyorlar ki o, şöyle demiştir: Siz «Bu hükümler, ölenin borcu ödenip, yaptığı vasiyetler yerine getiril­dikten sonradır» âyetini okuyorsunuz. Rasûlullah (s.a.) vasiyetten ön­ce borcu öderdi. Ana oğullarının asılları (ana bir çocukların asılları) üvey ananın (yani baba bir ana ayrı) çocuklarından önce birbiri ara­larında vâris olurlar. Kişi, baba bir kardeşinden önce ana-baba bir kardeşine vâris olur.

Tirmizî; bunu, sadece Haris el-A*ver hadîsinden bilmekteyiz ki, bazı ilim ehli onun hakkında konuşmuşlardır, der. Ben de derim ki: Fakat o, bir ferâiz hafızıydı; ferâiz ve hesâbla ilgilenirdi. En doğrusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ : «Babalarınız ve oğullarınızdan hangisinin, fayda ba­kımından size daha yakın olduğunu bilmezsiniz» buyuruyor. Biz baba­lar ve oğullara mirastan hisse ayırdık. Câhiliye devrindeki durumdan farklı olarak mirasçı olma konusunda onlan eşit kıldık. İslâm'ın İlk günlerinde durum böyle değildi. Mal çocuğa bırakılıyor, ana-babaya da vasiyette bulunuluyordu. Nitekim bu husus, daha önce İbn Abbâs'tan rivayetle zikredilmişti. Allah eski durumu kaldırarak bu yeni nizâmı koydu. Onlara ve diğerlerine (Hem babalara, hem oğullara ve diğerle­rine) yakınlıklarına göre hisse ayırdı. Zîrâ insana dünyevî veya uhrevî fayda, bazan da her ikisi birden; oğlundan değil de babasından gele­bilir. Bazen de bunun tersi olabilir. Bunun içindir ki; Allah Teâlâ : «Babalarınız ve oğullarınızdan hangisinin, fayda bakımından size daha yakın olduğunu bilmezsiniz.» buyuruyor. Birinden fayda beklenir ve umulurken diğerinden de beklenip umulabilir. Bunun için hem ona, hem diğerine hisse ayırdık ve mîrâsçı olma bakımından her iki kısmı eşit kıldık, buyuruyor. Allah Teâlâ en iyisini bilir.

Allah Teâlâ : «Bunlar, Allah'ın koyduğu farzlardır.» buyuruyor. Zikretmiş olduğumuz mîrâs konusundaki geniş bilgi, vârislerden bir kıs­mına diğerlerinden daha fazla verilmesi Allah'ın hükmedip koyduğu farzlardır. Allah Teâlâ Alîm'dir, Hakîm'dir. Eşyayı yerli yerince koyar ve herkese yakınlığına göre kazandığını verir. Bunun içindir ki: «Doğ­rusu Allah Alîm'dir, Hakîm'dir.» buyurmuştur.10

İzahı

Paylar Niçin Eşit Değil?

Erkeğin hissesinin kabının hissesinin iki katı olmasının hikmeti şudur : Erkek hem kendine, hem de eşine harcama gereğim duyar. Do­layısıyla erkeğin payı iki olmaktadır. Kadın ise kendi kendine harcamak durumundadır. Evlenecek olsa masraf lan kocasına âit olacaktır. Dola­yısıyla kadının mirastan payı bazı hallerde erkeğin payından daha' faz­la olma durumuyla karşılaşılacaktır. Bazı müfessirlerin erkeğe iki, ka­dına bir pay verilmesinin hikmetini açıklarken; kadınların akıllarının noksan, kötü yollarda harcamaya vesile olan şehvetlerinin fazla oldu­ğunu söylemelerine gelince; bu, çok çirkin ve kötü bir sözdür. Kadın­ların akıllarının zayıf olması maldan paylanmn da az olmasını gerek­tirmez. Hattâ aksi de söylenebilir ve o takdirde kadınların payının daha fazla olmasını îcâb ettirebilir. Çünkü kadınlar beden yapıları itibariyle zayıf ve güçsüzdürler. Bunun için selef-i sâlihînden bazıları derler ki; mîrâs aklen kıyâsın aksine gelmiştir. Ben rivayetin doğru olmadığını kabul ettiğim gibi, anlamının da doğru olmadığım görüyorum. Çünkü yukarda bunun hikmetini belirtmiştim. Müfessirlerin, kadının şehve­tinin erkeğin şehvetinden daha fazla olduğunu iddia edip, buna daya­narak onların daha çok mal harcamaları neticesi doğuracağını söylemeleri ise; bir bâtıl üzerine bina edilmiş bir başka bâtıldır. Tecrübe­mizle biliyoruz ki; şehvetlerini tatmin etmek uğrunda mallarını daha çok erkekler harcıyorlar. Bu gibi yollarda kadınların mallarını harca­dıkları ise çok az duyulmuştur.' Kadınlar tutumludurlar, alırlar, ver­mezler. Erkekler ise savurgandırlar. Çünkü onların şehevî güçleri da­ha fazladır ve arzulan daha şiddetlidir. Ancak kadınlar süslenme ko­nusunda israfa meylederler. Bu da pek çok harcamayı gerektirir. Hal­buki şeriat israfı yasaklamıştır. Binâenaleyh müfessirlerin hükmü bu esâsa istinâd etmiş olamaz. Ne var ki tecrübeler, daha çok kadınların iktisât yaptıklarım gösteriyor. Harcama işleri onlara bırakıldığında on­lar daha tutumlu davranıyorlar.11

12 — Çocukları yoksa, eşlerinizin geriye bıraktıkla­rının yarısı sizindir. Çocukları varsa, bıraktıklarının dört­te biri sizindir. Bunlar yaptıkları vasiyyet ve borç ödendik­ten sonradır. Çocuğunuz yoksa, sizin bıraktıklarınızın dörtte biri eşlerinizindir. Şayet çocuğunuz varsa bıraktık­larınızın sekizde biri onlarındır. Ancak bu; yaptığınız va­siyyet ve borç ödendikten sonradır. Eğer miras bırakan er­kek veya kadın; çocuğu ve ana-babası olmayan bir kimse olur da, bir erkek veya bir kızkardeşi bulunursa, bunlardan her birine altıda bir düşer. Eğer onlar bundan çoksa-lar, zarara uğratılmaksızın üçte birine ortak olurlar. Bun­lar, yaptıkları vasiyyet ve borç ödendikten sonradır. Bun­lar Allah'tan bir vasiyyet (emir) dir. Allah Alîm'dir, Ha-kîm'dir.

Miras Kaideleri

Allah Teâlâ erkeklere hitâb ediyor ve; çocuksuz ölen eşlerinizin bı­raktığı malın yarısı sizindir, buyuruyor. Eğer çocukları varsa bıraktık­ları mirastan vasiyyetleri yerine getirilip, borçlan ödendikten sonra dörtte biri sizindir. Daha önce de geçtiği üzere, borçlarının edası va-siyyetten öncedir ve âlimler bu konuda ittifak halindedir. Erkek ço­cukların, erkek çocukları da —kaç batın aşağı inerse insin— sulbî er­kek çocukları hükmündedir.

Allah Teâlâ: «Sizin bıraktıklarınızın dörtte biri eşlerinizindir.» buyuruyor. Dörtte bir veya sekizde birde eşlerin sayısı önemli değildir. Hanım bir, iki, üç ya da dört bile olsa bunlar bu hissede müşterek hak sahibidirler.

«Ancak bu, yaptığınız vasiyyet ve borç ödendikten sonradır.» âyeti hakkında bilgi daha önce geçmişti.

Allah Teâlâ: «Eğer mîrâs bırakan erkek veya kadın; çocuğu ve anası-babası olmayan bir kimse olur da...» buyuruyor. Bu âyette ge­çen ; kelimesi den türetilmiştir. İkili, başı çev­releyen şeydir. Burada ( süülS ) ile kastedilen kişi; aslî ya da ferdî

olmayan, yakınları, kendisine mirasçı olan kişidir.

Nitekim Şa'bî'nin Ebu Bekr es-Sıddîk'dan rivayet ettiğine göre; kendisine «Kelâle» yi sorduklarında şöyle demiş. Bu konuda kendi gö­rüşümü söyleyeceğim; eğer doğru ise Allah'tan, yanlış olursa benden ve şeytândandır. Bundan Allah ve Resulü beridirler. Kelâle, çocuğu ve babası olmayan (ölen) kişidir. Ömer İbn el-Hattâb halîfe olunca; ben Ebubekir'in görüşüne muhalefet etmekten utanırım, demiştir.

Bu hadîsi îbn Cerîr ve başkaları rivayet ederler.

İbn Ebu Hatim tefsirinde der ki: Bize Muhammed İbn Abdullah İbn Yezîd'in... Abdullah tbn Abbâs'tan naklettiğine göre o, şöyle de­miş : Ömer İbn el-Hattâb(a yetişenlerin sonuncusuydum. O demiş ki: Söz benim dediğimdir. —Bunu üç kerre tekrarladı— Şöyle demişti: Kelâle erkek çocuğu ve babası olmayan (ve o halde ölen) kişidir.

Ali İbn Ebu Tâlib ve îbn Mes'ûd da böyle söylediler. Abdullah İbn Abbâs ve Zeyd İbn Sâbit'den vaşka vecihlerle gelen rivayetlerin sahîh olam da budur. Şa'bî, Nehaî, Hasan el-Basrî, Katâde, Câbir İbn Zeyd ve Hakem, Medine, Küfe ve Basralılar bununla fetva vermişlerdir. Fu-kahâ-i Seb'a (Yedi Fakîh), dört imâm, selef ve halef (âlimleri) ve hattâ bütün âlimler aynı görüştedirler. Birçoklarının bu konuda icmâ' ettiği nakledilmiştir.

Ebu Hüseyn tbn el-Lebbân, İbn Abbâs'tan, bunun hilâfına bir ri-* vâyet olduğunu söylemektedir ki, buna göre kelâle, erkek çocuğu ol­mayandır. Ancak İbn Abbâs'tan nakledilen rivayetlerin ilki sahîh olup herhalde râvî, onun kasdettiğini anlamamış olsa gerektir.

Mîrâs bırakan kişinin «Bir erkek veya bir kız kardeşi bulunursa, bunlardan herbirine altıda bir düşer. Eğer onlar bundan çoksalar, zaj rara uğratılmaksızın üçte birine ortak olurlar.» Sa'd îbn Ebu Vakkâs'm da içlerinde bulunduğu seleften bazılarının kanâatinden anlaşılacağı üzere, bu kız ya da erkek kardeş ana bir kardeştir. Katâde'nin rivaye­tine göre Hz. Ebubekir de âyeti bu şekilde açıklamıştır.

Ana bir kardeşler diğer varislerden birçok yönüyle ayrılırlar:

1- Kendisi sebebiyle mirasçı oldukları kişiyle —ki bu da ana­dır— birlikte mirasçı olurlar.

2- Erkek ve kızları müsavidir (eşittir).

3- Ancak ölenin kelâle olması halinde, mirasçı olabilirler. Ba­ba, dede, erkek çocuk, erkek çocuğun çocuğu ile birlikte mirasçı ola­mazlar.

4- Erkek ve dişileri (kadınları) ne kadar çok olursa olsun hisse­leri üçte birden fazla olamaz.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Yûnus'un... Zührî'den rivayetine gö­re; o şöyle demiştir: Ömer İbn el-Hattâb; anadan olan kardeşin mira­sının aralarında erkekler dişiler gibi olmak üzere olduğuna hüküm ver­di. Muhammed İbn Şihâb ez-Zührî: Şayet Hz. Ömer Rasûlullah (s.a.) dan bu konuda bir şey bilmese idi böyle bir hüküm vermezdi. Yine bu­nun içindir ki. Allah Teâlâ da : «Eğer onlar bundan çoksalar... üçte bi­rine ortak olurlar.» buyurmuştur, der.

Ortak olma meselesinde âlimler ihtilâf etmişlerdir. Ortak olanlar; koca, anne ya da nene, annenin çocuklarından ikisi ana-babanın ço­cuklarından bir veya daha fazlası. Cumhûr'un kavline göre koca; yan hisse, ana veya nene altıda bir hisse, ananın çocuğu üçte bir hisse alır. Ana ve babanın çocuğu da ana (bir) kardeş olduğuna göre aralarındaki müşterek mîrâsta onlara ortak olur.

Böyle bir mesele mü'minlerin emîri Hz. Ömer îbn el-Hattâb'ın za­manında meydana gelmiş ve o, kocaya yan hisse, anneye altıda bir his­se, ananın çocuklarına da üçte bir hisse vermişti. Ana-babanın çocuk-lan şöyle diyerek itiraz etmişlerdi: Ey mü'minlerin emîri, tut ki ba­bamız eşekti. Biz bir anneden değil miyiz? Bunun üzerine Hz. Ömer onlan da diğer (ana bir) kardeşlere ortak kılmıştı.

Hz. Ömer ve Hz. Osman'dan ortak kılmaya ilişkin sahîh rivayet vardır. Abdullah İbn Mes'ûd, Zeyd îbn Sabit ve Abdullah İbn Abbâs'-dan gelen iki rivayetten biri de böyledir. Saîd îbn el-Müseyyeb, Kadı Şureyh, Mesrûk, Tâvûs, Muhammed îbn Şîrîn, İbrahim en-Nehaî, Ömer İbn Abdulazîz, Sevrî ve Şureyk; bununla fetva vermişlerdir. Mâlik, Şa'bî ve İshâk îbn Râhûyeh'in mezheplerinde de böyledir.

Ali îbn Ebu Tâlib ise onları diğerlerine ortak etmez, üçte biri ana­nın çocuklarına verir. Ana-babanın çocuklarına ise bir şey vermezdi. Zîrâ onlar asabe oluyorlardı. Vekî' îbn el-Cerrâh der ki: Hz. Ali'nin bu görüşte olduğu hususunda kimse ihtilâf etmemiştir.

Bu görüş aynı zamanda Übeyy İbn Kâ'b ve Ebu Mûsâ el-Eş'arî'nin de görüşü olup îbn Abbâs'tan meşhur olan da budur. Şa'bî, İbn Ebu Leylâ, Ebu Hanîfe, Ebu Yûsuf, Muhammed îbn el-Hasan, Hasan îbn Zİyâd, Züfer îbn el-Hüzeyl, İmâm Ahmed îbn Hanbel, Yahya İbn Âdem, Nuaym İbn Hammâd, Ebu Sevr, Dâvûd İbn Ali ez-Zâhirî'nin mezheb-leri de böyledir. Ebu'lnHüseyn îbn el-Lebbân el-Farazî de «el-İ'câz» adlı eserinde bu görüşü tercîh etmiştir.

Vasiyyeti adalet üzre olsun, vârislerden bir kısmını mahrum etmek, hisselerini azaltmak, ya da Allah'ın kendilerine vermiş olduğu payı artırmak suretiyle zarar vermek ve zulmetmek için olmasın diye Allah Teâla: «Zarara uğratılmaksızm... bunlar yaptıkları vasiyyet ve borç ödendikten sonradır.» buyuruyor. Kim bunun hilâfına hareket ederse hikmetinde ve taksiminde Allah'ın zıddına hareket etmiş olur. Bunun İçin İbn Ebu Hatim der ki: Bize babam'ın... îbn Abbâs'tan naklettiği­ne göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: Vasiyyete zarar ver­mek büyük günâhlardandır.

Bu hadîs yine îbn Abbâs'tan mevkuf olarak rivayet edilmiştir ve İbn Cüreyc; bu mevkuf rivayetin sahîh olduğunu söylemiştir.

Bunun içindir ki; imamlar, vâris lehine ikrar konusunda ihtilâf etmişlerdir: Vâris lehine yapılacak ikrar sahîh midir, değil midir? Bu konuda iki görüş vardır:

Vâris lehine ikrar sahîh değildir. Zîrâ vâris lehine ikrar sîgası ile vasiyette bulunmak töhmet sebebidir. Sahîh bir hadîs-i şerîf te Rasû­lullah (s.a.) : Allah her hak sahibine hakkını vermiştir ve vâris lehine vasiyet yoktur, buyurmuşlardır. Ebu Hanîfe, Mâlik ve Ahmed İbn Han-bel'in mezhebleri bu görüştedir. Şafiî'nin eski görüşü de budur. Ancak yeni kavlinde o, bunun sahîh olacağına kaildir.

Bu görüş, Tâvûs, Atâ, Hasan, Ömer İbn Abdülazîz'in de görüşü­dür. Ebu Abdullah el-Buhârî de Sahîh'inde bunu tercîh etmiş ve Râfi' İbn Hadîc'in, «Fezâriyye»nin kapılarının kapatıldığı şeyin dışında açıl­mamasını vasiyet etmiş olduğunu buna delil olarak getirmiştir. O (Bu-hârî) şöyle der : Bazı kimseler, kötü zanna sebebiyyet verir diye kişinin vârisleri lehine ikrarının caiz olmadığını söylemişlerdir. Halbuki Ra-sûlullah (s.a.) : Zandan sakının (kaçının). Zîrâ zan, sözlerin en yalan olanıdır, buyurmuşlardır. Allah Teâlâ da : «Şüphesiz ki Allah, size, emânetleri ehline vermenizi... emreder.» (Nisa, 58) buyururken bunu vâris ya da bir başkasına tahsis etmemiştir.

Buhârî'nin zikrettikleri burada bitiyor.

İkrar; sahîh ve vakıaya mutabık olduğu takdirde bu ihtilâf nor­maldir. Ancak ikrar bir hîle, vârislerin bir kısmının hissesini artırma­ya, diğer bir kısmınınkini de azaltmaya vesile olacaksa bu ikrar icmâ' ile haramdır. Bunun delili «Zarara uğratılmaksızm. Bunlar, Allah'tan bir vasiyet (emir) dir. Allah Alîm'dir, Halîm'dir.» âyetidir.12

13 — İşte bunlar Allah'ın hudududur. Kim Allah'a ve peygambere itaat ederse; Allah onu, altından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. İşte bu, en büyük kurtuluştur.

14 — Kim de Allah'a ve peygamberine isyan eder de hududunu aşarsa, (Allah) onu da içinde temelli kalmak üzere ateşe sokar. Hor ve hakir edici bir azâb vardır onun için.

Allah'ın Hududu

Allah Teâlâ'nın; ölülere yakınlıklarına, ihtiyâçlarına göre vâris­lere takdir etmiş olduğu bu farzlar (hisseler) ve ölçüler O'nun hudu­dudur. Onları aşmayın ve onlara tecâvüz etmeyin. Bunun için Allah Teâlâ şöyle buyurur:

«Kim Allah'a ve peygambere itaat ederse (hile ve bir takım vesi­lelerle vârislerden bir kısmının hissesini arttırmaz, diğer bir kısmınm-kini eksiltmez, bilakis onları Allah'ın hükmüne, hisselerine ve bölüş­türmesine bırakırsa) Allah, onu altından ırmaklar akan cennetlere ko­yacaktır. Orada temelli kalacaklardır. İşte bu, en büyük kurtuluştur. Kim Allah'a ve Peygamberine isyan eder de hududu aşarsa (Allah) onu da içinde temelli kalmak üzere ateşe sokar. Hor ve hakîr edici bir azâb vardır onun için.»

Allah'ın verdiği hükmü değiştirmek; Allah'ın hükmüne muhalefet etmek suretiyle ona ve Peygamberine isyan etmektir. Bu da Allah'ın hüküm ve taksimine razı olmamaktan neş'et eder. İşte bunları Allah Teâlâ yakıcı ve devamlı azâbıyla alçaltmak suretiyle cezalandıracaktır.

îmânı Ahmed, Abdürrezzâk kanalıyla... Ebu Hüreyre'den rivayet ediyor ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur:

Bir adam yetmiş sene hayır ehlinin işlediği amelleri işler de vasiy-yette bulunduğunda vasiyyetinde adaletten sapar (ve zulmeder) se (amel defteri) bu kötü ameli ile kapatılır ve ateşe girer. Bir adam da yetmiş sene kötülük ehlinin yaptığı amelleri yapar da vasiyyetinde ada­letten ayrılmazsa (amel defteri) hayırla kapanır ve cennete girer. Son­ra Ebu Hüreyre şöyle dedi: Dilerseniz : «İşte bunlar Allah'ın hududu­dur... Hor ve tahkir edici bir azâb vardır onun için...» âyetini okuyu­nuz.

Ebu Dâvûd Sünen'indeki «Vasiyyette zarar vermek» babında diyor ki: Bize Abd İbn Abdullah... Ebu Hüreyre'den rivayet etti ki Rasûlul­lah (s.a.) şöyle buyurdular:

Bir adam ya da kadın altmış sene Allah'a itaat eder ve tâatte bu­lunur da Ölüm vakti geldiğinde, vasiyyetinde zarar verirse ona ateş vâ-cib olur. Ravî der ki: Ebu Hüreyre burada : «Zarara uğratılmaksızın... bunlar, yaptıkları vasiyet ve borç ödendikten sonradır... İşte bu, en büyük kurtuluştur.» âyetini okudu.

Hadîsi Tirmizî ve İbn Mâce de Abdullah İbn Câbir kanalıyla riva­yet etmişlerdir. Tirmizî; hadîs hasendir, garîbdir dsmiştir. İmâm Ah-med'in rivayeti daha mükemmeldir.13

15 — Kadınlarınızdan fuhuş yapanlara karşı içiniz­den dört şâhid getirin. Onlar şehâdet ederlerse ölünceye veya Allah onlara bir yol gösterinceye kadar evlerde (göz altında) tutun.

16 — Sizden fuhuş yapanların her ikisine de eziyet -edin. Tevbe edip, ıslâh olurlarsa artık onlardan vazgeçin. Çünkü Allah Tevvâb, Rahîm olandır.

Fuhşa Sed Çekmek İçin

İslâm'ın başlangıcındaki hükme göre, bir kadın zina eder de bu suçu doğru bir belge ile sabit olursa bir evde hapsedilir ve ölünceye kadar o evden çıkmasına izin verilmezdi (o evden çıkartılmazdı.) Bu­nun için Allah Tealâ: «Kadınlarınızdan fuhuş (zina) yapanlara kar­şı aranızdan dört şâhid getirin. Onlar şehâdet ederlerse ölünceye veya Allah onlara bir yol gösterinceye —ki bu yol da Allah Teâlâ'nın bu hükmü neshetmesidir.— kadar evlerde (göz altmda) tutun.» buyuru­yor.

tbn Abbâs; Allah Teâlâ'nın Nur Sûresinde sopa ve recm cezası ile neshetmesine kadar hüküm böyleydi, der.

İkrime, Saîd İbn CÜbeyr, Hasan, Atâ el-Horasânî, Ebu Salih, Ka-tâde, Zeyd İbn Eşlem ve Dahhâk'tan rivayete göre bu âyet mensûh-tur. Bu konu, üzerinde ittifak edilmiştir.

İmâm Ahmed diyor: Bize Muhammed tbn Ca'fer... Ubâde tbn Sâ-mit'den nakletti ki, Rasûlullah (s.a.) a vahy indiğinde bu kendisine te'sîr eder, bu sebeple meşakkate uğrar (bu ona zor ve ağır gelir) ve yüzü değişirdi. Bir gün Allah Teâlâ kendisine vahy indirdi. Bu duru­mundan açılınca şöyle buyurdular: Benden alın (öğrenin ve rivayet edin); Allah onlara bir yol gösterdi: Dul dul ile, bakire bakire ile. Dula yüz değnek ve taş ile recm, bakireye yüz değnek ve bir yıl sürgün.

Hadîsi Müslim ve Sünen sahipleri muhtelif kanallardan... Ubâde'-den merfû* olarak rivayet etmişlerdir. Müslim'in lafzı şöyledir:

Benden alın, öğrenin. Benden alın, öğrenin. Allah onlara bir yol gösterdi. Bakire bakire ile (zina ederse) yüz değnek ve bir sene sür­gün, dul dul ile (zina ederse) yüz değnek ve taşlanarak (öldürmedir).' Tirmizî; hadis hasendir, sahihtir, demiştir.

Ebu Bekr İbn Merdûyeh diyor: Bize Muhammed İbn Ahmed İbn İbrâhîm... Übeyy İbn Kâ'b'dan nakletti ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle bu­yurdu : (Zina eden) iki bakire (ise) sopa vurulur ve sürgün edilir, iki dul ise sopa vurulur ve taşlanarak (öldürülür), iki ihtiyar ise taşla­narak (Öldürülür).

Hadîsin bu şekildeki rivayeti garîbtir.

Taberânî, îbn Lehîa kanalıyla... İbn Abbâs'tan naklediyor ki, o şöyle demiştir: Nisa sûresi nazil olunca, Rasûlullah (s.a.) : Nisa sûresinden sonra artık (zina eden kadınların) hapsedilmeleri yoktur, bu­yurdular.

Bu hadîs gereğince İmâm Ahmed İbn Hanbel zina eden dulun hem sopa hem de taşlanarak öldürülme ile cezalandırılacağına kail olmuş­tur. Cumhur ise zina eden dulun sopa vurulmaksızın taşlanacağı gö­rüşündedir.

Onlar diyorlar ki: Rasûlullah (s.a.) Mâiz ve Gâmid kabilesinden olan kadım, iki yahûdîyi taşlamış ve taşlamadan önce onlara sopa vur­mamıştır. Bu da gösteriyor ki sopa vurmak vâcib değildir. Bilakis onla­rın söylediğine göre neshedilmiş, 'kaldırılmıştır. En doğrusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ : «Sizden fuhuş yapanların her ikisine de eziyet edin.» buyuruyor. îbn Abbâs, Saîd îbn Cübeyr ve başkalan bu eziyet vermenin sövme, ayıplama ve nalınla vurmak olduğunu söylemişlerdir. Allah Teâlâ bu hükmünü sopa ve taşlama cezasıyla değiştirinceye kadar on­lar hakkındaki hüküm böyleydi.

îkrime, Atâ, Hasan ve Abdullah îbn Kesîr bu âyetin, zina eden er­kekle kadın hakkında nazil olduğunu söylerken, Süddî evlenmeden Ön­ce (bu fiili işleyen) gençler hakkında nazil olmuştur, der. Mücâhid zina eden iki erkek hakkında nazil olmuştur derken, sanki bununla livâta'yı kasdetmiştir. En iyisini Allah bilir.

Sünen sahiplerinin Amr îbn Ebu Amr kanalıyla... îbn Abbâs'tan naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur : «Lût kavminin yaptığım yapan birini gördüğünüzde hem yapanı (fail) hem de yapıla­nı (mef'ûl) öldürün.»

Allah Teâlâ: «Tevbe edip ıslâh olurlarsa (yaptıkları şeyi bırakır, amellerini düzeltir ve güzelleştirirlerse) artık onlardan vazgeçin» buyu­ruyor. Artık onlara çirkin sözlerle kızıp ayıplamayın. Zîrâ günâhından tevbe eden, günahsız gibi olmuştur. Bir de «Çünkü Allah Tevvâb, Ra-hîm olandır.» Buhârî ve Müslim'de nakledilen bir hadîste şöyle buyu-rulur:

«Sizden birinin cariyesi zina ettiğinde onu sopayla dövsün ondan sonra artık ayıplamasın, azarlamasın». Yani yaptığının keffâreti olan haddi, cezayı uyguladıktan sonra bu yaptığından dolayı onu ayıpla­masın.14

Îzâhı

17 — Allah; ancak, bilmeyerek kötülük yapıp da he­men tevbe edenlerin tevbesini kabul eder. Allah Alim'dir, Hakîm'dir.

18 — Kötülükleri işleyip dururken, ölüm gelip çatınca: Şimdi işte gerçekten tevbe ettim, diyenlerin ve kâfir olarak ölenlerin tevbesi kabul değildir. İşte onlar için biz, elem verici bir azâb hazırlamışızdır.

Tevbe Kapıları

Allah Teâlâ; ancak bilmeyerek kötülük yapıp sonra da can boğaza gelmeden, ruhunu teslim alacak meleği görmeden önce bile olsa tevbe edenlerin tevbesini kabul edeceğini haber veriyor.

Mücâhid ve birçokları Allah'a gerek hata ile ve gerekse kasden isyan eden herkesin günâhtan vazgeçinceye kadar câhil olduğunu söy­lemişlerdir.

Katâde, Ebu'l-ÂIiye'nin şöyle dediğini nakleder: Rasûlullah (s.a.) in ashabı: Kulun düşmüş olduğu (işlemiş olduğu) her günâh bilgisiz­lik iledir, derlerdi.

Hadîsi İbn Cerîr rivayet etmiştir.

Abdürrezzâk diyor ki: Bize Ma'mer, Katâde'nin şöyle dediğini nak­letti : Rasûlullah (s.a.) in ashabı; ister kasden ister başka bir şekilde olsun kendisiyle Allah'a isyan edilen her şeyin bilgisizlik (cehalet) ol­duğu görüşünde birleştiler.

îbn Cüreyc der ki: Bana Abdullah İbn Kesîr, Mücâhidin, şöyle dediğini nakletti: Allah'a isyan olan bir şeyi yapan herkes; bu işi işle­diğinde (işlediği sırada) câhildir. îbn Cüreyc, Atâ îbn Ebu Rebâh'ın, kendisine bu sözün bir benzerini söylediğini nakleder.

îbn Abbâs'tan naklen Ebu Sâüh : Kötü iş yapması, o kişinin bilgi­sizliği cümlesindendir, der.

«Hemen tevbe edenlerin...» âyeti hakkında Ali îbn Ebu Talha, Ab­dullah İbn Abbâs'ın şöyle dediğini nakleder : O (hemen tevbeden mak-sad) işlediği günâhla, ölüm meleğine bakacağı zaman arasında tevbe edenler, demektir. Dahhâk : Ölümden önce olan herşey yakındır, derken, Katâde ve Süddî de; sıhhatte bulunduğu sürece, açıklamasını getir­mişlerdir ve bu açıklama İbn Abbâs'tan rivayet edilmiştir. Hasan el-Basrî âyeti; can boğazına gelmeden tevbe edenler, şeklinde anlarken', İlerime de; dünyamn tümü yakındır, demiştir.

Şimdi bu konudaki hadîs-i şerifleri zikredelim: İmâm Ahmed der ki: Bize Ali İbn Ayyâş'ın... Abdullah İbn Ömer' den, onun da Rasûlullah (s.a.) dan naklettiğine göre; efendimiz şöyle buyurmuştur: Canı boğazına gelmedikçe Allah Teâlâ kulun tevbesini kabul eder.

Tirmizî ve İbn Mâce de bunu Abdurrahmân İbn Sabit İbn Sevbân hadîsinden rivayet etmişler ve Tirmizî; hadîs hasendir, garîbtir, demistir, tbn Mâce'nin Sünen'inde Abdullah İbn Amr, şeklinde kayd edil­mişse de bu vehimdir. Doğrusu Abdullah İbn Ömer'dir.

Ebu Bekr îbn Merdûyeh diyor; Bize Muhammed İbn Ma'mer... Abdullah İbn Ömer'den nakletti ki o, Rasûlullah (s.a.) ı şöyle buyurur­ken işitmiş : Ölümünden bir ay evvel tevbe eden hiçbir mü'min kul yok­tur ki; Allah onun tevbesini kabul etmesin. Bundan (ölümünden) da­ha yakın ve hattâ ölümünden bir gün ve bir saat öncesinde Allah ku­lun tevbe ettiğini ve ihlasını bilirse; tevbesini kabul eder.

Ebu Dâvûd et-Tayâlisî der ki: Bize Şu'be'nin... Abdullah İbn Ömer'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir : Kim ölümünden bir sene önce tevbe ederse, tevbesi kabul edilir. Kim ölümünden bir ay önce tev­be ederse, tevbesi kabul edilir. Kim ölümünden bir cuma önce tevbe ederse, tevbesi kabul edilir. Kim ölümünden bir saat önce tevbe ederse, tevbesi kabul edilir. Ben kendisine; ama Allah Teâlâ: «Allah ancak, bilmeyerek kötülük yapıp da hemen tevbe edenlerin tevbesini kabul eder» buyuruyor, dedim. Abdullah İbn Ömer; ben ancak sana Rasûlul­lah (s.a.) dan işittiğimi haber veriyorum, dedi.

Ebu'l-Velîd et-Tayâlisî, Ebu Amr el-kavzî ve Ebu Âmir el-Akadî de Şu'be'den böyle rivayet etmişlerdir.

İmâm Ahmed diyor: Bize Hüseyn İbn Muhammed'in... Abdurrah-mân İbn el-Beylemânî'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Rasû-lullah (s.a.) m ashabından dördü bir araya geldi ve birisi Rasûlullah (s.a.) m; ölümünden bir gün önce Allah kulunun tevbesini kabul eder (Allah Teâlâ kulun tevbesini ölümünden bir gün önce kabul eder), bu­yurduğunu işittim, dedi. Diğeri; sen bunu Rasûlullah (s.a.) dan işittin mi? diye sordu. Evvelkisi evet, dedi. Diğeri şöyle devam etti: Ben de Rasûlullah (s.a.) in; Allah Teâlâ kulun tevbesini ölümünden (ölmeden) yarım gün önce kabul eder, buyurduğunu işittim, dedi. Üçüncüleri, sen Rasûlullah (s.a.) dan bunu mu işittin? diye sordu. O, evet deyince de şöyle dedi: Ben de Rasûlullah (s.a.) ı şöyle buyururken işittim : Allah kulun tevbesini ölmeden bir kuşluk vakti kadar önce kabul buyurur. Dördüncüleri; sen bunu Rasûlullah (s.a.) dan işittin mi? diye sordu. Üçüncüleri, evet deyince de şöyle devam etti; ben de Rasûlullah (s.a.) ı şöyle buyururken işittim: Allah Teâlâ kulun tevbesini can çekişme-dikçe kabul buyurur.

Hadîsi Saîd İbn Mansûr da... Abdurrahmân İbn el-Beylemânî'den buna yakın lafızlarla rivayet etmiştir.

Ebu Bekr tbn Merdûyeh diyor: Bize İshâk îbn İbrâhîm îbn Zeyd' in... Ebu Hüreyre'den naklettiğine göre Rasûlullah (s.a.) : «Allah kulu-* nun tevbesini can çekişmedikçe kabul eder» buyurmuştur.

îbn Cerîr der ki: Bize İbn Beşşâr'ın... Hasan'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir: Bana Rasûlullah (s.a.) in; Allah kulun tevbesini can çekişmedikçe kabul eder, buyurduğu haberi ulaştı.

Bu, Hasan el-Basrî (Allah o'na rahmet etsin) den menkûl, hasen ve mürsel bir hadîstir.

İbn Cerîr diyor ki: Bize İbn Beşşâr'ın... Katâde'den rivayetinde o şöyle demiştir: Biz Enes İbn Mâlik'in yanmdaydık. Ebu Kılâbe de oradaydı. Ebu Kılâbe rivayet edip dedi ki: Allah Teâlâ İblîs'e la'net ettiğinde; o mühlet istedi ve dedi ki: Senin izzet ve celâline yemîn ede­rim ki; onda rûh bulunduğu sürece Âdemoğlunun kalbinden çıkmaya­cağım. Allah Teâlâ da şöyle buyurdu : İzzetime yemîn olsun ki; Ben de kendisinde rûh bulunduğu sürece onun tevbesine engel olmayacağım (onun tevbe etmesini engellemeyeceğim ya da: Onun tevbesini geri çevirmeyeceğim.)

Bu ifade; merfû' bir hadîs-i şerifte yer almaktadır. Şöyle ki: îmâm Ahmed Müsned'inde Amr îbn Ebu Amr kanalıyla... Ebu Saîd'den, o da Rasûlullah (s.a.) dan rivayet ediyor ki; O, şöyle buyurmuştur: İblîs: Senin izzetine yemîn ederim ki, ruhları cesetlerinde olduğu sürece on­ları azdırıp yoldan çıkaracağım, dedi. Allah Teâlâ da : İzzet ve celâlime yemîn olsun ki, onlar Benden bağışlanma diledikleri sürece, onları ba­ğışlayacağım, buyurdu.

Bu hadîsler, yaşama umudu içindeyken Allah'a tevbe edenin tev-besinin makbul olduğuna delâlet etmektedir. İşte bunun içindir ki, Allah Teâlâ : «İşte Allah onların tevbesini kabul eder. Allah Alîm'dir, Hakîm'dir.» buyurmuştur. Yaşamaktan ümit kesip (ölüm) meleğini gördüğünde, can boğazda hırıldamaya başlayıp, göğüs ona dar gelir. Nefes hırıldayıp boğazın başına kadar çıktığında —ki can çekişme ha­lidir— tevbe makbul değildir. O zaman, kaçılıp kurtulabilecek zaman da değildir. Buna delâlet etmek üzere Allah Teâlâ : «Kötülükleri işle­yip dururken ölüm gelip çatınca: Şimdi işte gerçekten tevbe ettim, di­yenlerin... tevbesi kabul değildir.» buyurmaktadır. Başka bir âyet-1 kerîme'de de şöyle buyurur : «Baskınımızı görünce : Yalnız Allah'a inan­dık ve O'na ortak koştuğumuz şeyleri inkâr ettik, dediler. Ama baskı­nımızı görüp de öylece inanmaları kendilerine fayda vermedi. Bu Al­lah'ın kanunudur...» (Gâfir, 84-85)

Daha başka bir âyet-i kerîme'de de Allah Teâlâ; güneşin batıdan doğduğunu gördüklerinde yer yüzü halkının tevbesinin kabul edilme­yeceğine hükmederek şöyle buyurur: «Rabbmm âyetleri geldiği gün; kişi daha önceden inanmamış veya îmânından bir hayır kazanama-mışsa îmânı ona hiç fayda vermez.» (En'âm, 158)

Allah Teâlâ: «Kâfir olarak ölenlerin tevbesi kabul değildir.» bu­yuruyor. Kâfir; küfür ve şirk üzere Öldüğünde pişmanlığı ve tevbesi ona fayda vermez. Yeryüzü dolusu dahi olsa ondan fidye de kabul edilmez.

İbn Abbâs, Ebu'l-Âliye ve Rebi' îbn Enes «Kâfir olarak ölenlerin tevbesi kabul değildir.» âyeti şirk ehli hakkında nazil oldu, demişlerdir.

îmâm Ahmed diyor : Bize Süleyman İbn Davud'un... Ebu Zerr'den naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Allah Teâlâ ku­lunun tevbesini hicâb (örtü) vuku' bulmadıkça kabul eder —ya da ku­lunu bağışlar—. Orada bulunanlar; hicabın vukuu da nedir? diye sor­duklarında, şöyle buyurdu : Müşrik olduğu halde canının çıkmasıdır.

Allah Teâlâ da : «İşte biz onlar için elem verici (şiddetli ve devamlı) bir azâb hazırlamışızdır» buyuruyor.15

19 — Ey imân edenler, kadınlara zorla vâris olmaya kalkmanız size helâl değildir. Apaçık hayâsızlık etmedik­çe onlara verdiğiniz mehrin bir kısmını alıp götürmeniz için onları sıkıştırmayın, onlarla iyi geçinin. Eğer onlardan hoşlanmıyorsanız, olabilir ki; bir şey sizin hoşunuza git­mez de Allah onu çok hayırlı kılar.

20 — Bir eşin yerine başka bir eş almak istediğiniz takdirde; öncekine yüklerle mehir vermiş olsanız bile, bir şey almayın. İftira ederek ve günâha girerek ona verdi­ğinizi geri alır mısınız?

21 — Onu nasıl alırsınız ki; birbirinize karışıp katıl­dınız. Ve onlar, sizden kuvvetli te'minât da aldılar.

22 — Babalarınızın nikahladığı kadınları nikahla­mayın. Geçmişte olanlar artık geçmiştir. Çünkü o, çok çir­kin ve iğrenç bir şeydi. Ve o, fena âdetti.

Eşlerin Ayrılması ve Birleşmesi

Buhârî naklediyor : Bize Muhammed îbn Mukâtil'in... îbn Abbâs'-tan rivayetine göre o, «Ey îmân edenler, kadınlara zorla vâris olmaya kalkmanız size helâl değildir.» âyeti hakkında şöyle demiştir:

Bir adam öldüğünde; ölenin vârisleri onun karısı üzerinde en çok hak sahibi olurdu. Dilerse onlardan birisi o kadınla evlenir, dilerlerse kadını (bir başkasıyla) evlendirirlerdi. Ve dilerlerse hiç evlendirmez-lerdi. Bu işe onlar kadının ailesinden daha lâyıktılar. Bunun üzerine, bu âyet nazil oldu.

Hadîsi Buhârî, Ebu Dâvûd, Neseî, îbn Merdûyeh ve îbn Ebu Ha­tim, Ebu İshâk eş-Şeybânî kanalıyla... İbn Abbâs'tan rivayet etmiş­lerdir.

Ebu Dâvûd diyor ki: Bize Ahmed İbn Muhammed îbn Sabi t'in... İbn Abbâs'tan naklettiğine göre; o, «Ey îmân edenler, kadınlara zorla vâris olmaya kalkmanız size helâl değildir. Apaçık hayâsızlık etmedik­çe onlara verdiğiniz mehrin bir kısmını alıp götürmeniz için onları sı­kıştırmayın» âyeti hakkında şöyle demiştir: Kişi akrabasının karısına vâris olurdu da, ölünceye ya da mehrini alıncaya kadar onu sıkıştı­rırdı, îşte Allah Teâlâ bunu yasakladı. Bu hadîsi sadece Ebu Dâvûd rivayet etmiştir. Ancak birçokları İbn Abbâs'tan bunun benzerini ri­vayet etmişlerdir. Vekî'nin... îbn Abbâs'tan rivayetine göre; câhiliyye devrinde bir kadının kocası Öldüğünde bir adam gelip kadının üzeri­ne bir elbise atar ve o kadınla (evlenmeye) en lâyık aday o kişi olur­du. Bunun üzerine: «Ey îmân edenler, kadmlara zorla vâris olmaya kalkmanız size helâl değildir» âyeti nazil oldu.

Ali îbn Ebu Talha «Ey îmân edenler, kadınlara zorla vâris olma­ya kalkmanız size helâl değildir.» âyeti hakkında İbn AbbâsMın şöyle dediğini nakleder: Bir adam ölür de arkasında bir câriye bırakırsa ölenin bir arkadaşı (dostu) cariyenin üzerine elbisesini atar ve onu in­sanlardan men'ederdi. Ya güzelce onunla evlenir, değilse ölüp de mi­rası kendine kalıncaya kadar hapsederdi.

Avfî'nin İbn Abbâs'tan rivayetine göre; Medine'de birisinin samî­mi bir dostu öldüğünde gider (arkada bıraktığı) hanımının üzerine elbisesini atar ve onun nikâhına vâris olurdu. Bu takdirde o kadını bir başkası nikâhlayamazdı. O da kendini bundan kurtaracak bir fid­ye vermedikçe kadını hapsederdi. Bunun üzerine Allah Teâlâ: «Ey îmân edenler, kadınlara zorla vâris olmaya kalkmanız helâl değildir.» âyetini indirdi.

îbn Ebu Hâtim'in rivayetine göre Zeyd İbn Eşlem bu âyet hakkın­da şöyle demiştir: Câhiliyye devrinde iken Yesrîb'de aralarından bi­risi öldüğünde malına vâris olan kişi, karısına da vâris olur, kadına vâ­ris oluncaya ya da onu dilediği biriyle evlendirinceye kadar onu sıkış­tırır, evlenmesini engellerdi. Tühâme halkı ise; erkeğin kadını boşayıp, verdiği şeylerin bir kısmını karşılık olmak üzere dilediği kişiyle evlen­mesini şart koşmada'n, kadınla birlikte yaşamasını hoş karşılamıyorlar­dı. İşte Allah Teâlâ mü'minlere bunu yasakladı.

Ebu Bekr îbn Merdûyeh diyor ki: Bize Muhamrtıed İbn Ahmed İbn İbrahim'in... Ebu Ümâme İbn SehTden rivayetine göre; Ebu Kays îbn Eslet öldüğünde, oğlu; karısı ile evlenmek istemişti. Câhiliye dev­rinde bu mümkündü. Bunun üzerine Allah Teâlâ : «Ey îmân edenler, kadınlara zorla vâris olmaya kalkmanız size helâl değildir» âyetini in-: dirdi. Bu hadîsi Muhammed İbn Fudayl'dan rivayet eden îbn Cerîr sonra îbn Cüreyc kanalıyla Atâ'nın şöyle dediğini kaydeder : Câhiliyye devrinde halk; birisi ölüp ardında karışım bıraktığında kadını kendi­lerinden bir çocuğa verirlerdi. İşte bu konuda «Ey îmân edenler, kadın­lara zorla vâris olmaya kalkmanız helâl değildir» âyeti nazil oldu.

îbn Cüreyc, Mücâhid'in şöyle dediğini rivayet eder: Bir adam öl­düğünde ölenin oğlu; eğer isterse babasının eşini-nikahlama hakkına sahipti. Kadının oğlu yoksa onu ölenin kardeşiyle, ya da kardeşinin oğlu ile nikâhlarlardı.

îbn Cüreyc, İkrime'nin şöyle dediğini nakleder: Bu âyet Evs kabi­lesinden Kübeyşe bint Ma'n îbn Âsim hakkında nazil oldu. Kocası Ebu Kays İbn el-Eslet onu arkada bırakıp öldüğünde; oğlu onunla evlenmek istedi. O da Rasûlullah (s.a.) a gelip; ey Allah'ın Rasûlü, ben kocama vâris olmadım, onu terketmedim de. (Beni) evlendir, dedi. Bunun üze­rine bu âyet nazil oldu. Ebu Mâlik'den rivayetle Süddî şöyle der: Câ­hiliyye devrinde bir kadının kocası öldüğünde; kocasının ailesi gelir ve onun üzerine bir elbise atardı. Eğer ölenin küçük bir oğlu, ya da bir erkek kardeşi varsa o büyüyünceye, ya da kadın ölüp de ona vâris olun­caya kadar kadını hapsederlerdi. Kadın boşanıp kurtulur ve kendi ailesine giderse, ya da üzerine bir elbise atılmazsa bu takdirde kurtulur­du. İşte bunun için Allah Teâlâ: «Ey îmân edenler, kadınlara zorla vâris olmaya kalkmanız, size helâl değildir.» âyetini indirdi.

îbn Ebu Hâtim'in rivayetine göre; Mücâhid bu âyet hakkında dedi ki: Kişinin yanında yetîm bir kız bulunur ve adam onun İşlerini üst­lenirdi. Sonra da karım ölür ve onunla evlenirim, ya da oğlumla ev­lendiririm ümidiyle onu hapseder, yanında tutar (başkasıyla) evlen-dirmezdi.

Sonra İbn Ebu Hatim bu görüşün bir benzerini Şa'bî, Atâ Îbn Ebu Rebâh, Ebu Miclez, Dahhâk, Zührî, Atâ el-Horasânî ve Mukâtil İbn Hay-'yân'dan da rivayet edildiğini söyler.

Ben de derim ki: Âyet-i kerîme gerek câhüiyye devri halkının ve gerekse Mücâhid ve onun görüşünde olanların söylediklerini kapsa­maktadır. Bu konuda meydana gelenlerin hepsi bunun bir çeşididir. Al­lah en iyisini bilir.

Allah Teâlâ «Onlara verdiğiniz mehrin bir kısmını alıp götürmeniz için onları sıkıştırmayın.» buyuruyor. Onlara verdiğiniz mehrin tamâ­mını, ya da bir kısmını veya sizin üzerinizdeki haklarından birisini size bırakması için onların geçiminde kendilerine zarar vermeyin. Onlara zulüm ve eziyet etmeyin.

İbn Abbâs'tan naklen Ali îbn Ebu Talha «Onları sıkıştırmayın» âyeti hakkında şöyle der: Onlara verdiğiniz mehrin bir kısmım alıp götürmeniz için, onlara zulmetmeyin. Burada, karısıyla beraber olmak­tan hoşlanmayan bir adam kasdediliyor. Kadının adam üzerinde mehri vardır. Adam verdiği mehrin kadın tarafından kendisine iadesi için onu sıkıştırmaktadır. Dahhâk, Katâde böyle söylemiş, İbn Cerîr de bu görüşü tercih etmiştir.

îbn el-Mübârek ve Abdürrezzâk... îbn el-Beylemânî'den naklen şöy-' le derler: Bu iki âyetten birisi; câhüiyye devrindeki durum hakkında, diğeri de îslâm dönemindeki durum hakkında nazil olmuştur. Abdullah İbn el-Mübârek «Ey îmân edenler, kadınlara zorla vâris olmaya kalk­manız size helâl değildir.» âyeti câhüiyye devrindeki durum hakkında; «Onları sıkıştırmayın» âyeti de îslâmî devredeki durum hakkında nâzü olmuştur, der.

«Apaçık hayâsızlık etmedikçe» âyetiyle İbn Mes'ûd, îbn Abbâs, Saîd İbn el-Müseyyeb, Şa'bî, Hasan el-Basrî, Muhammed îbn Şîrîn, Saîd İbn Cübeyr, Mücâhid, îkrime, Atâ el-Horasânî, Dahhâk, Ebu Kılâbe, Ebu Salih, Süddî, Zeyd İbn Eşlem ve Saîd İbn Ebu Hilâl zinanın kasdedü-diğini söylemişlerdir. Yani kadın zina ederse; vermiş olduğu mehri geri istemek ve onu sana bırakıncaya, ya da hülû' yolu ile senden boşanın-caya kadar sıkıştırmak hakkındır. Nitekim AUah Teâlâ başka bir âyette şöyle buyurur: «Onlara verdiğinizden bir şeyi geri almanız sizlere helâl değildir. Meğer, erkekle kadın, Allah'ın hududunu ikâme edemeye­ceklerinden korkmuş olalar.» (Bakara, 229)

İbn Abbâs, İkrime ve Dahhâk'm söylediğine göre apaçık hayâsızlık; nefret etmek, kaçmak ve isyan anlamınadır.

İbn Cerîr ise bunun zina, isyan, kaçmak (yüz çevirmek), ağız bo­zukluğu vb. durumları içine aldığı görüşünü tercih etmiştir. Yani bu gibi durumlar; kadının, hakkının tamâmından ya da bir kısmından vaz­geçmesine ve erkekten- ayrılmayı kabul etmesine kadar onun sıkıştı­rılmasını mübâh kılmaktadır. Bu iyidir ve en doğrusunu Allah bilir.

Daha önce geçtiği üzere Ebu Dâvûd, Yezîd en-Nahvî kanalıyla... İbn Abbâs'ın «Ey îmân edenler, kadınlara zorla vâris olmaya kalkma­nız size helâl değildir.» âyeti hakkında şöyle dediğini rivayet eder : Kişi akrabalarından birinin karısına vâris olur, ölünceye, ya da mehrini kendisine geri verinceye kadar onu sıkıştırırdı. İşte Allah Teâlâ bunu yasakladı.

Bu hadîsin rivayetinde Ebu Dâvûd tek kalmıştır.

İkrime ve Hasan el-Basrî derler ki: Bu âyetin tamâmı âyetin ca-hiliyye devrindeki durum hakkında olmasını gerektirir. Halbuki Allah Teâlâ böyle davranılmasmı müslümanlara yasaklamıştır.

Abdurrahmân İbn Zeyd şöyle diyor ; Mekke'de Kureyş içinde «Azl» ( Jj**\ ) şöyle oluyordu: Bir adam şerefli bir kadını nikahlıyor, fa­kat kadın buna muvafakat etmiyordu. Erkek kadından ayrılmayı; an­cak kendi izniyle evlenebilmesi şartıyla kabul ediyordu. Buna şâhidler getiriyor ve bu durum kadın hakkında yazılarak belgelendiriliyordu. Kadına birisi tâlib olduğunda; kadın kendisini daha önce nikâhlayana mehrini verir ve onu razı ederse adam onun evlenmesine izin veriyor, değilse onu sıkıştırıyordu. İşte Allah Teâlâ'mn «Onlara verdiğiniz meh-rin bir kısmını alıp götürmeniz için, onları sıkıştırmayın» âyetinin an­lamı budur.

Mücâhid «Onlara verdiğiniz mehrin bir kısmını alıp götürmeniz için onları sıkıştırmayın» âyeti Bakara sûresinde azl hakkındaki 232. âyet gibidir.

Allah Teâlâ «Onlarla iyi geçinin» buyuruyor. Onlarla güezl konu­şun, işlerinizi ve durumlarınızı güç yetirebildiğiniz kadan ile güzelleş-tirin. Sana nasıl davranılmasmı istiyorsan, sen de öylece davran. Allah Teâlâ : «Kadınların da onlar üzerinde haklan vardır.» (Bakara, 228) buyuruyor. Allah Rasûlü : Sizin en hayırlınız ehline (hanımına) en hayırlı olanınızdır. Ben ehlime en hayırlı olanınızım, buyuruyor. Güzel geçim, devamlı güler yüzlülük, ehli ile oynaşmak, onlarla şakalaşmak, onların nafakasını (geçimini) geniş tutmak ve kadınlarını güldürmek efendimizin huylarmdandı. O kadar ki; mü'minlerin annesi Hz. Âişe ile yarışır ve bu davranışı ile ona olan sevgisini gösterirdi. Hz. Âişe şöyle diyor: Allah Rasûlü benim ile yarıştı. Ve ben onu geçtim. Bu, benim şişmanlamamdan Önce idi. Ben şişmanladıktan sonra, yarıştığı­mızda ise o beni geçti ve; işte bu, seninkine bir karşılıktır, buyurdu. Hz. Peygamberin kadınları onun akşamlayacağı evde her akşam top­lanırlar, efendimiz bazı kere akşam yemeğini onlarla birlikte yer, son­ra her biri kendi evine giderdi. Efendimiz hanımı ile bir örtü altında uyurlar, omuzundan ridâsım bırakır ve izar (iç çamaşırı) ile uyurdu. Yatsı namazını kıldıktan sonra evine girer, uyumazdan önce ehli ile bir miktar sohbet eder ve böylece onlara yakınlık sağlardı. Allah Teâlâ: «Sizin için, andolsun ki; Rasûlullah'ta güzel bir örnek vardır.» (Ahzâb, 21) buyuruyor. Kadınlarla geçim ve bunun tafsilâtının yeri «Ahkâm»' kitabıdır. Hamd Allah'a mahsûstur.

Allah Teâlâ «Eğer onlardan hoşlanmıyorsanız, olabilir ki; bir şey sizin hoşunuza gitmez de Allah onu çok hayırlı kılar.» buyuruyor. Umu­lur ki; onları yanınızda tutmada sabretmeniz onların bunların hoşlan­maması ile birlikte size dünya ve âhirette çok hayırlar getirecektir. Ni­tekim İbn Abbâs bu âyet hakkında şöyle demiştir: Bu, erkeğin kadına şefkat göstermesi, Allah'ın kendisine bir çocuk ihsan etmesi ve bu ço­cukta bir çok hayırların bulunmasıdır. Sahîh bir hadiste şöyle buyuru-lur: Bir mü'min; mü'min kadına kızmasın, öfkelenmesin, onun bir huyuna kızarsa diğer bir huyundan hoşnûd olur.

Allah Teâlâ: «Bir eşin yerine başka bir eş almak istediğiniz tak­dirde; öncekine yüklerle mehir vermiş olsanız bile, bir şey almayın. İf­tira ederek ve günâha girerek ona verdiğinizi geri alır mısınız?» buyu­ruyor. Sizden birisi karısından ayrılmak ve onun yerine bir başkasını almak istediğinde, ona yüklerle mal vermiş olsa bile verdiği mehirden kat'iyyen bir şey almasın.

Âyette geçen kelimesi hakkında Âl-i İmrân sûresinde yeterli bilgi vermiştik. Burada tekrarına gerek görmüyoruz.

Bu âyet kadına çok mal ile mehir vermenin caiz olduğuna delâlet eder. Hz. Ömer İbn el-Hattâb çok mehir vermeyi yasaklamış, sonra bu görüşünden dönmüştür. Bunu rivayet eden İmâm Ahmed der ki: Bize İsmail'in... Ebu'l-Acfâ'dan naklettiğine göre; o, Ömer İbn el-Hattâb'ı şöyle derken işitmiş: Kadınların mehirlerinde aşın gitmeyiniz, şayet bu, dünyada bir şeref ya da Allah katında bir takva olsaydı Allah Rasûlü bu (şeref ve takvaya) en lâyık olamnızdır. Allah Rasûlü kadınlarından hiçbirine fazla mehir vermemiştir. Onun kızlarından hiç birine oniki okkadan fazla mehir verilmemiştir. Eğer kişi karısına verdiği mehir ile imtihan edilirse; sonunda ona karşı içinde bir düşmanlık doğar ve ni­hayet : (Sana kavuşabilmek için) kırbanın ipine bile muhtaç oldum, der. İmâm Ahmed ve Sünen sahipleri bu hadîsi değişik yollarla... Ebu'l -Acfâ'dan rivayet etmişlerdir. Ebu'l-Acfâ'nın ismi Heram İbn el-Müsey-yeb'dir. Tirmizî; bu, hasen, sahîh hadîstir, demiştir.

Bu hadîsin diğer bir yoldan rivayeti şöyledir: Hafız Ebu Ya'lâ di­yor ki: Bize Ebu Hayseme... Mesrûk'tan rivayet etti ki; o şöyle demiş­tir : Ömer îbn el-Hattâb Rasûlullah (s.a.) m minberine çıktı, sonra şöyle dedi: Ey insanlar size ne oluyor da kadınların mehirlerini ço­ğaltıyorsunuz? Rasûlullah (s.a.) ve ashabı arasında mehir dörtyüz dir­hem ve daha az olurdu. Mehirleri çoğaltmak, Allah katında bir takva ya da bir şeref olsaydı siz bunda onlara yetişemezdiniz. Bir kişinin ha­nımının mehrini dörtyüz dirhemden daha fazla arttırdığını ben kesin­likle bilmiyorum. Râvî anlatmaya şöyle devam eder: Ömer minberden indi, Kureyş'ten bir kadın onun karşısına çıkarak; ey mü'minlerin emî-ri, kadınların mehirlerini dörtyüz dirhemin üstüne çıkarmalarını in­sanlara yasakladın mı? dedi. O da: Evet, dedi. Kadın: Allah'ın Kur' an'da indirdiğini işitmedin mi— diye sordu. Ömer o, hangisi? dedi. Kadın: Allah Teâlâ «Yüklerle mehir vermiş olsanız bile» buyurmuyor mu? dedi. Ömer, ey Allah'ım bağışla, bütün insanlar Ömer'den daha bilgili imiş, diyerek döndü ve minbere çıktı: Kadınların mehirlerini dörtyüz dirhemden fazla yapmanızı yasaklamıştım, dileyen malından dilediği kadar versin, dedi. Ebu Ya'lâ der ki: Zannediyorum, bu, kimin hoşuna giderse yapsm gönül hoşluğu ile olanını yapsın, demişti.

Hadîsin isnadı ceyyid ve kuvvetlidir.

Hadîsin diğer bir yoldan rivayeti şöyledir: İbn el-Münzir der ki: Bize îshâk İbn İbrâhîm... Ebu Abdurrahmân es-Sülemî'den nakletti ki; Ömer İbn el-Hattâb: Kadınların mehirlerinde aşırı gitmeyiniz, de­di. Bir kadın; ey Ömer, senin buna hakkın yok. Allah teâlâ : «Mehir olarak yüklerle altın vermiş olsanız bile.» buyuruyor. —Abdullah İbn Mes'ûd'un kırâetinde böyledir— Ondan bir şey almanız size helâl değildir, dedi. Ömer: Bir kadın Ömer'le hasım-laştı ve onu mağlûb etti, dedi.

Hadîsin diğer bir yoldan rivayeti şöyledir: Zübeyr İbn Bekkâr dedi ki: Bana amcam, Mus'ab İbn Abdullah'dan, o da dedemden nak­lettiler ki; Ömer İbn el-Htatâb şöyle demiştir : Zü'1-Gussa'nın kızı bile olsa kadınların mehirlerini artırmayınız. —Ömer bu sözüyle Yezîd İbn el-Husayn'ı kastediyordu— kim fazla, yaparsa, fazlalığı Beytülmâle ko­yanın. Kadınlar tarafından uzun boylu yassı ve çökük burunlu bir ka­dın : Buna hakkın yok, deyince Ömer; niçin? diye sordu. Kadın: Çün­kü Allah Teâlâ «Yüklerle mehir vermiş olsanız bile» buyurmuştur, dedi. Hz. Ömer bir kadın isabet etti de, bir erkek hatâ etti dedi.

Allah Teâlâ bunu (önceki kadına verilen mehrin geri alınmasını) hoş karşılamayarak: «Onu nasıl alırsınız ki; birbirinize kanşıp katıldiniz.» buyuruyor. Siz ona, o da size katılıp karıştığı halde mehri ka­dından nasıl geri alırsınız? İbn Abbâs, Mücâhid, Süddî ve birçokları bu ifâde ile cinsî temas'ın kastedildiğini söylemişlerdir.

Buhârî ve Müslim'de rivayet edildiğine göre; Allah Rasûlü karşı­lıklı olarak la'netleşen karı kocaya; onların la'netleşmeleri bittikten sonra; Allah biliyor ki, ikinizden birisi yalancıdır. İçinizde tevbe ede­cek var mı? diye üç kerre sordu. Adam ey Allah'ın Rasûlü, malım (ne olacak) diye karısına vermiş, olduğu mehrin ne olacağını sordu. Allah Rasûlü : Sana mal yok. O, değil de, sen doğru söylemişsen vermiş oldu­ğun mehir onun fercini helâl kılman karşılığıdır. Eğer ona karşı yalan söylemişsen vermiş olduğun mal, ondan çok uzaktır, buyurdular.

Ebu Davud'un Sünen'inde ve başka kitaplarda kaydedildiğine göre; Busra İbn Ektem örtüsü içinde bir kadınla evlenmişti. Bir de baktı ki; kadın zinadan hâmile imiş. Rasûlullah (s.a.) a geldi ve durumu ona anlattı. Allah Rasûlü mehrin kadına âit olduğuna hükmetti, aralarım ayırdı ve kadmın sopa ile döğülmesini emretti. Sonra şöyle buyurdu : Çocuk senin kölendir, mehir de ondan faydalanman (kadınla temasta bulunman) karşılığıdır. İşte bunun içindir ki, Allah Teâlâ : «Onu nasıl alırsınız ki; birbirinize karışıp katıldınız.» buyurmuştur.

«Ve onlar sizden kuvvetli te'mînat da aldılar.» âyetinden maksa­dın «akid» olduğu İbn Abbâs, Mücâhid ve Saîd İbn Cübeyr'den rivayet edilmiştir.

Süfyân es-Sevrî... îbn Abbas'ın «Onlar sizden kuvvetli te'mînat da aldılar.» âyeti hakkında şöyle dediğini nakleder : Kuvvetli te'mînâtı iyilikle tutmak; ya da güzellikle salıvermektir.» (Bakara, 229). İbn Ebu Hatim de bu görüşün benzerinin İkrime, Mücâhid, Ebu'l-Âliye, Hasan, Katâde, Yahya İbn Ebu Kesîr, Dahhâk ve Süddî'den de rivayet edil­diğini söyler.

Rebî' îbn Enes'ten naklen Ebu Ca'fer el-Râzî bu âyet hakkında şöy­le der : Kuvvetli te'mînat; onları Allah'ın emâneti ile almanız, onların terelerini (namuslarını) Allah'ın kelimesiyle helâl kılmanızdır. Allah'ın kelimesi ise hutbedeki teşehhüd'dür. O, şöyle devam eder: Teşehhüd, miraçta Rasûlullah (s.a.) a verilenlerdendir. Ona şöyle denmiştir: Se­nin, kulum ve Rasûlüm olduğuna şehâdet etmedikçe senin ümmetine hiçbir hutbe caiz değildir. Hadîsi İbn Ebu Hatim rivayet etmiştir.

Müslim'in Sahîh'İnde Câbir'den rivayet edildiğine göre; Rasûlul­lah (s.a.) veda haccı hutbesinde şöyle buyurdular: Kadınlar hakkında birbirinize hayır tavsiye ediniz. Siz, onları Allah'ın emânı ile aldınız. Onların ferclerini (namuslarını) Allah'ın kelimesiyle helâl kıldınız.

«Babalarınızın nikahladığı kadınları nikahlamayın.» âyetinde ba­baların hanımları onlara bir hürmet olmak üzere, onları ta'zîmden do­layı ve babalardan sonra kendileriyle temasta bulunulmasından korumak üzere haram kılınmaktadır. Hattâ babanın bir kadını sadece ni-kâhlamasıyla (nikâh akdi yapmasıyla) o kadın oğula haram olur. Bu, üzerinde ittifak edilmiş bir husustur. İbn Ebu Hatim diyor ki: Bana babam... Adiyy İbn Sâbit'ten o da ansârdan bir adamdan nakletti ki; o şöyle demiş : Ebu Kays —îbn el-Eslet— öldüğünde —ki o ansârın sâlih kişilerindendi— oğlu Kays onun karısıyla evlenmek istedi. Ka­dın; ben seni bir oğul olarak görüyorum, sen kavminin sâlihlerindensin. Ben, Allah Rasûlüne gidip danışacağım, dedi. Rasûlullah (s.a.) a gele­rek : Ebu Kays öldü, dedi. Allah Rasûlü : Hayırdır, buyurdular. Kadın : Oğlu Kays beni istedi. Halbuki o kavminin sâlihlerindendir. Ben onu sadece bir oğul olarak görüyorum. Ne emredersin? diye sordu. Allah Rasûlü ona: Evine dön, buyurdu. Ve; «Babalarınızın nikahladığı ka­dınları nikahlamayın» âyeti nazil oldu.

İbn Cerîr der ki: Bize Kasım... İkrime'nin; «Babalarınızın nikah­ladığı kadınları nikahlamayın. Geçmişte olanlar artık geçmiştir») âyeti hakkında şöyle dediğini nakletti: Bu âyet Ebu Kays İbn el-Eslet hak­kında inmiştir. O, Ümmü Ubeydullah Bint Sahr ile evlenmek istemişti ve kadın babası Eslet'in nikâhı altındaydı. Yine bu âyet Esved İbn Halef hakkında inmiştir ki; o da babası Halefin yanında olan Ebu Talha İbn Abdüluzza îbn Osman İbn Abdüddâr'm kızı ile evlenmek istemişti. Yi­ne bu âyet Fâhite Bint Esved îbn Muttalib İbn Esed hakkında inmiştir. O da Ümeyye îbn Halefin yanında idi ve kendisinden sonra oğlu Saf-vân İbn Ümeyye onunla evlenmek istemişti.

Süheylî; çocuklarının babalarının kadınlarıyla evlenmelerinin câ-^ hiliyyet devrinde âdet olduğunu sanmıştır. Nitekim bunun için Allah Teâlâ «Geçmişte olanlar artık geçmiştir» buyurmuştur. Diğer bir âyette de Allah Teâlâ «îki kız kardeşi birlikte nikahlamanız da haramdır. Geçmişte olanlar artık geçmiştir» buyurmuştur. Süheylî şöyle der : Bu­nu, Kinâne îbn Huzeyme yapmış, babasının karısı ile evlenmiş ve on­dan Nadr İbn Kinâne adlı oğlu olmuştur. Allah Rasûlü : Nikâhtan do­ğurdun, zinadan değil, buyurmuşlardı. Süheylî şöyle devam eder: Bu da delâlet ediyor ki; bu nikâh onlarda caiz idi ve böyle yaparlarsa ara­larında nikâh sahîh kabul edilirdi.

İbn Cerîr diyor ki: Bize Muhammed îbn Abdullah... İbn Abbâs'ın şöyle dediğini rivayet etti: Babaların kadınları ve iki kız kardeşin bir­likte nikâhlanması dışında, câhiliyye devri insanları Allah'ın haram kıldıklarını haram kabul ederlerdi. Allah Teâlâ «Babalarınızın nikah­ladığı kadınları nikahlamayın» ve «İki kız kardeşi birlikte nikahlama­nız da haramdır» âyetlerini indirdi. Atâ ve Katâde de böyle söylemiş­lerdir. Ancak Süheylî'nin Kinâne olayı hakkında naklettikleri şüpheli­dir. En doğrusunu Allah bilir. Her halde bu, bu ümmete haramdır ve son derece çirkindir. Bunun için Allah Teâlâ : «Çünkü o çok çirkin ve iğrenç bir şeydir ve o fena âdetti» buyurmuştur. Yine bunun içindir ki; Allah Teâiâ. başka âyetlerde de : «Kötülüğün gizlisine de, açığına da yaklaşmayın.» (En'âm, 151). «Zinaya yaklaşmayın. Muhakkak ki o azgınlıktır ve yol olarak da kötüdür.» (İsrâ, 32) buyurmuş, burada da kelimesini ilâve etmiştir. Bu, haddi zâtmda büyük bir iştir. Ve karısıyla evlendikten sonra oğullarının babalarına karşı kin ve öfke beslemelerine sebep olur. Zîrâ çok kere bir kadınla evlenen kişi; kadının Önceki kocasına karşı kin ve kızgınlık besler. İşte bunun içindir ki; mü'minlerin anneleri (Hz. Peygamberin hanımları) bu ümmete haram kılınmıştır. Zîrâ onlar Hz. Peygamberin hanımları olduklarından bu ümmetin anneleridir. Rasûlullah (s.a.) da baba makâmındadır. Hattâ onun hakkı —icmâ' ile— babaların hakkından daha büyük tutulmuş­tur. O'nun (s.a.) sevgisi mü'minlerin kendilerini sevmelerinden daha önde tutulmuştur.

Atâ îbn Ebu Rebâh «Çünkü o, çirkin ve iğrenç bir şeydir.» âyeti hakkında; Allah ona (bunu yapana) buğz eder, demiş. «Ve o fena adet­ti.» âyeti hakkında da; bu yola giren insanlar için ne kötü yoldur, bun­dan sonra bunu yapan, dininden dönmüş olur ve öldürülür. Malı da Beytülmâl için ganimet sayılır, demiştir. Nitekim İmâm Ahmed ve Sü­nen sahipleri Berâ îbn Âzib'den, o da dayısı Ebu Bürde'den —bir riva­yette îbn Ömer'den, başka bir rivayette de amcasından— naklediyor ki Rasûlullah (s.a.) onu babasının ölümünden sonra onun karısıyla ev­lenen bir adamı öldürmek ve malını almak üzere göndermişti.

İmâm Ahmed der ki: Bize Hüseyin,.. Berâ İbn Âzib'den nakletti ki, o şöyle demiştir : Bana amcam Haris îbn Amr —ya da Umeyr— uğ­radı. Yanında Rasûlullah (s.a.) .m kendisine bağladığı bir de sancak vardı. Ben; ey amca, Rasûlullah (s.a.) seni. nereye gönderdi? diye sor­dum. Şöyle dedi: Beni babasının hanımı ile.evlenen bir adama gönderdi ve boynunu vurmamı emretti.16

Mes'ele

Âlimler; babanın evlenerek, câriye olarak ya da şüphe ile temasta bulunduğu kadınların evlâda haram olduğu hususunda birleşmişlerdir. Ancak cinsî temas olmaksızın şehvetle yaklaştığı yabancı ise, bakıl­ması helâl olmayan yerlerine baktığı kadınların haram olup olmadığı konusunda ihtilâf etmişlerdir. İmâm Ahmed'den bunun da haram ol­duğu rivayet edilmiştir. îbn Asâkir, Hadîc —Muâviye'nin kölesidir— in' hal tercümesinde rivayet ediyor ki; o şöyle demiştir: Muâviye için be­yaz ve güzel bir câriye satın alındı ve çıplak olarak yanma götürüldü. Elinde bir kırbaç vardı, onu kadının şeyine doğru uzatarak şöyle dedi:

Bu şey, eğer onun şeyi olsaydı? Bunu Yezîd İbn Muâviye'ye götür, dedi. Sonra; hayır, dedi. Bana Rebîa îbn Amr'ı çağır, dedi. Rebîa Fakîh idi. Yanına girince : Bu (câriye) bana çıplak olarak getirildi. Onun şurasını şurasını gördüm ve onu Yezîd'e göndermek istedim, dedi. Rebîa : Böyle yapma ey mü'minlerin emîri. Bu (câriye) onun için olmaz, dedi. Muâ-viye; fikrin güzel, dedi. Sonra; bana Abdullah İbn Mes'ade el-Fezârî'yi çağır, dedi. Onu çağırdım. Çok esmer bir adamdı. Muâviye; bunu al ve çocuğunu bununla beyazlat, dedi. Râvî şöyle anlatır: Bu Abdullah îbn Mes'ade Rasûlullah (s.a.) in kızı Fâtıma'ya verdiği onun da terbiye edip (yetiştirip) âzâd ettiği köledir. Daha sonra Hz. Ali'ye (Allah ondan razı olsun) karşı Muâviye ile birlikte olmuştur.17

23 — Analarınız, kızlarınız, kızkardeşleriniz, halala­rınız, teyzeleriniz, kardeşlerinizin kızları, kızkardeşlerini-zin kızları, sizi emziren süt anneleriniz, süt kardeşleriniz, karılarınızın anaları, gerdeğe girdiğiniz karılarınızdan ev­lerinizde bulunan üvey kızlarınız, size haram kılındı. Eğer üvey kızlarınızın anaları ile gerdeğe girmemişseniz, on­larla evlenmenizde bir vebal yoktur. Öz oğullarınızın karıları ile evlenmeniz ve iki kız kardeşi birlikte nikahla­manız da haramdır. Geçmişte olanlar artık geçmiştir. Şüp­hesiz ki Allah Ğafûr'dur, Rahim'dir.

24 — Ellerinize geçen cariyeler müstesna, evli kadın­larla evlenmeniz de (haram kılındı.). Bunlar, Allah'ın size farz kıldığı hükümlerdir. Geriye kalan (kadın) lan ise; zi­nadan kaçınıp iffetli yaşamanız şartı ile mallarınızla iste­meniz size helâl kılındı. Onlardan yararlandığınızın kar­şılığı olarak kararlaştırılmış olan mehirlerini verin. Karar­laştırdıktan sonra, aranızda anlaştığınız hususta size bir sorumluluk yoktur. Şüphesiz ki Allah Alîm olan, Hakîm olandır.

Evlenmeleri Yasak Olanlar

Bu âyet, neseb yoluyla ve buna bağlı olarak süt emme ve hısımlık yoluyla akrabaların haram kılındığı âyettir.

îbn Ebu Hatim der ki: Bize Ahmed İbn Sinan'ın... İbn Abbâs'tan naklettiğine göre; o: Size neseb yönünden yedi, hısımlık yönünden yedi (kadın) haram kılındı, demiş ve «Analarınız, kızlarınız, kızkardeş-leriniz... haram kılındı.» âyetini okumuş.

Bize Ebu Saîd İbn Yahya îbn Saîd'in... îbn Abbâs'tan naklettiğine göre; o : Neseb (yönüyle ve sebebiyle) yedi, hısımlıktan da yedi (kadın) haram kılınıyor, demiş ve : «Analarınız, kızlarınız, kızkardeşleriniz, ha­lalarınız, teyzeleriniz, kardeşlerinizin kızları, kızkardeşlerinizin kızla­rı... size haram kılındı.» âyetini okuyarak bunlar nesebden olanlardır, demiştir.

Cumhûr-u ulemâ «Kızlarınız size haram kılındı» âyetinin umûmî olmasına dayanarak, kişinin zinâ'dan olan kızının kendisine haram olduğu görüşündedir. Çünkü o da kızıdır ve umûmî olan hükmün içine girmektedir. Nitekim Ebu Hanîfe, Mâlik ve Ahmed îbn Hanbel'in mez-hebleri böyledir. îmâm Şafiî'den bunun mübâh olduğuna dâir bir kavil rivayet edilmiştir. Ona göre bu kız, meşru' değildir. Çünkü «Çocukla­rınızın mirastaki durumu hakkında, Allah size şöyle emir buyuruyor...» (Nisa, 11) âyetinin de hükmüne girmemektedir. Ve vâris olmayışında icmâ' vardır. O halde bu âyetin de hükmüne girmez, der. Allah en İyisini bilendir.

Allah Teâlâ : «Sizi emziren süt anneleriniz, süt kardeşleriniz... size haram kılındı.» buyuruyor. Seni doğuran annen, nasıl sana harâmsa, seni emziren anan da haramdır. Buhârî ve Müslim Sahîh'lerinde Mâlik İbn Enes hadîsinde... mü'minlerin annesi Âişe'den rivayet ediyorlar ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır: Süt emme; doğurmanın. haram kıldığım haram kılar. Müslim'in lafzı ise şöyledir : Neseb yönün­den haram olan, süt emmeden (dolayı da) haram olur.

Pakîhlerden bir kısmı; neseb ile haram olduğu gibi, süt emme ile de haram olur. Ancak dört durum müstesna, derken, bir başka grupta altı durumu hâriç tutmuştur. Bunlar fürû' kitaplarında anlatılmıştır. Gerçekte ise, bunlardan herhangi bir şey istisna edilmemiştir. Zîrâ bir kısmının benzeri nesebde de bulunmaktadır. Bir kısmı ise hısımlık yö­nünden haram olmaktadır...

İmamlar haram kılan emme sayısında ihtilâf etmişlerdir. Bazıları âyetin umûmî olmasına dayanarak; mücerred emmenin haram kılacağı görüşündedirler. Bu, imâm Mâlik'in sözüdür. İbn Ömer'den de rivayet edilmiştir. Saîd îbn el-Müseyyeb, Urve İbn Zübeyr ve Zührî de bu gö­rüştedirler. Diğer bazıları da Müslim'in Sahîh'inde Hişâm îbn Urve ka­nalıyla... Hz. Âişe'den rivayet edilen Rasûlullah'ın «Bir ve iki emme haram kılmaz» sözüne dayanarak, üç emmeden aşağısının haram kıl­mayacağını söylemişlerdir. Katâde... ÜmmÜ'l-FazTm şöyle dediğini nak­leder : Rasûlullah (s.a.) : Bir ve iki emme, bir ve iki çekme (çocuğun bir ve iki yudum emmesi) haram kılmaz, buyurdular. Hadîsin diğer bir rivayette lafzı şöyledir: Bir ve iki emzirme haram kılmaz. Lafız, Müslim'indir.

İmâm Ahmed İbn Hanbel, İshâk İbn Rahûyeh, Ebu Ubeyd ve Ebu Sevr bu görüşte olanlardandır. Bu görüş Hz. Ali, Hz. Âişe, Ümmü'1-Fazl, İbn Zübeyr, Süleyman İbn Yessâr ve Saîd İbn Cübeyr (Allah hepsine rahmet eylesin) den nakledilmiştir.

Diğer bazıları da beş emmeden aşağısının haram kılmayacağını söylemişlerdir. Bunlar Müslim'in Sahîh'inde Mâlik kanalıyla... Hz. Âişe'den rivayet edilen şu hadîs-i delîl olarak alırlar: Hz. Aişe şöyle de­miştir: Bilinen, on kerre emmenin haram kılacağı; Kur'an'da indiri­lenler arasındaydı. Sonra bu beş bilinen emme ile kaldırıldı. Rasûlullah (s.a.) vefat ettiğinde, bunlar Kur'an'dan okunanlar içindeydi.

Abdürrezzâk da Hz. Âişe'den bunun benzerini rivayet etmiştir.

Senle Bint Süheyl hadîsine göre; Rasûlullah (s.a.) kendisine Ebu Huzeyfe'nin kölesi Sâlim'i beş kere emzirmesini emretmişti. Hz. Âişe'de yanına girmesini istediği kimseleri beş kere emzirmesini emretmişti. İmâm Şafiî ve ashabı bununla fetva vermişlerdir. Sonra bil ki; Cum-hûr'un kavline göre; emzirmenin İki seneden k\içük yaşta olması ge­rekir. Nitekim bu konuda Bakara süresindeki: «Anneler çocuklarını ta­mâm iki yıl emzirirler. Bu; emzirmeyi tamamlamak isteyen içindir.» (Bakara, 233) âyetinde bilgi vermiştik.

Dört İmâm'ın hepsinin ve başkalarının söylediğine göre; çocuğunun annesi olan kadınının emzirdiği çocukların, kocaya haram olup ol­mayacağı konusunda ihtilâf edilmiştir. Süt emme sadece anaya hastır ve baba tarafına şâmil değildir. Seleften bazıları bu görüştedir. İhtilâf sonucu ortaya çıkan iki görüş «EI-Ahkâm'ül-Kebîr» kitabında anlatıl­mıştır.

Allah Teâlâ; «karılarınızın anaları, gerdeğe girdiğiniz karılarınız­dan evlerinde bulunan üvey kızlarınız size haram kılındı. Eğer üvey kızlarınızın anaları ile gerdeğe girmemişseniz, onlarla evlenme­nizde bir vebal yoktur.» buyuruyor. Kızıyla sadece nikâhlanmakla (ni­kâh akdi yapmakla) nikahlanan kadının annesi haram olur. Gerdeğe girilmiş olması ile olmaması müsavidir. Evlenilen kadının kızına (üvey-kızı) gelince, annesi ile sadece nikâh akdinin yapılmış olması; gerdek vuku' bulmadıkça kızını haram kılmaz. Gerdekten önce anneyi boşarsa kızı ile evlenmesi caiz olur. Bunun için Allah Teâlâ «Gerdeğe girdiğiniz kanlarınızdan evlerinizde bulunan üvey kızlarınız da size haram kılındı. Eğer üvey kızlarınızın anaları ile gerdeğe girmemişseniz, onlarla evlen­menizde bir vebal yoktur.» buyurmuştur. Ve bu, sadece üvey kızlara mahsûstur. Bazıları «Eğer onlarla gerdeğe girmemişseniz» kısmındaki zamîrin hem annelere hem de üvey kızlara işaret ettiğini kabul ederek; anne ve kızdan her bireri diğeri ile sadece nikâh akdi yapılmasıyla; ger­dek vuku* bulmadıkça haram olmaz, demişlerdir.

îbn Cerîr der ki: Bize İbn Beşşâr'ın... Hz. Ali'den naklettiğine gö­re; o, bir kadınla evlenip gerdeğe girmeden onu boşayan kimsenin o ka­dının annesiyle evlenip evlenemeyeceği konusunda şöyle demiştir: O, üvey kız gibidir.

Bize îbn Beşşâr'ın... Zeyd İbn Sâbit'ten naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Bir kişi gerdeğe girmeden önce karısını boşarsa, onun anne­siyle evlenmesinde bir beis yoktur.

Katâde'nin... Zeyd İbn Sâbit'den rivayetine göre; o şöyle dermiş : Üvey kızı; yanında ölmüşse ve mirasını almışsa annesiyle evlenmesi mekruhtur. Ama onunla gerdeğe girmeden boşamışsa dilerse evlene­bilir.

îbn el-Münzir der ki: Bize İshâk... Bekr İbn Kinâne'den nakletti ki; onun babası kendisini Tâif'den bir kadınla nikahlamış. O, diyor ki; annesiyle evli olan amcam, ölünceye kadar onunla gerdeğe girmedim. Annesinin çok malı vardı. Babam; annesiyle evlenmek ister misin? dedi. Ben durumu İbn Abbâs'a sorup anlattım. O, annesini nikâhla, dedi. Abdullah İbn Ömer'e sordum, o da evlenme, dedi. îbn Ömer ve İbn Abbâs'ın söylediklerini babama yazıp bildirdim. Babam da durumu Mu-âviye'ye yazıp bildirdi. Muâviye, şöyle cevap yazdı. Ben Allah'ın haram kıldığım helâl, helâl kıldığını da haram kılmam. Sen bu mesele ile baş-başasın. (Meseleni kendin hallet) o kadının dışında çok kadın var. Yani yasaklamadı da, izin vermedi de. Babam da kadının annesinden vazgeç­ti ve onu nikahlamadı.

Abdürrezzâk diyor ki: Bize Ma'mer... Abdullah tbn Zübeyr'in şöy­le dediğini nakletti: Üvey kız ve anne eşittir. Kadınla gerdeğe girilme-mişse onunla evlenmekte bir beis yoktur. Bu hadîsin İsnadında müb-hem birisi vardır ve ismi kaydedilmemiştir.

tbn Güreye... Mücahid'in «Karılarınızın anaları, karılarınızın ev­lerinizde bulunan üvey kızlarınız size haram kılındı.» âyeti hakkında şöyle dediğini nakleder: Âyette her ikisi ile birlikte gerdeğe girmek kastedilmiştir. Bu söz daha önce de görüldüğü gibi Hz. Ali, Zeyd tbn Sabit, Abdullah tbn Zübeyr, Mücâhid, İbn Cübeyr ve İbn Abbas'tan da rivayet edilmiştir. Muâviye bu konuda duraklamış ve Râfiî'nin Abbâdî'-den naklettiğine göre; Şâfü bilginlerinden Ebu Hasan Ahmed İbn Mu-hammed İbn es-Sâbûnî buna kail olmuştur.

tbn Ebu Hatim diyor: Bize Ca'fer îbn Muhammed İbn Hârûn tbn Azre... îbn Abbâs'tan nakletti ki; o karısıyla gerdeğe girmeden önce onu boşayan, ya da gerdeğe girmeden karısı ölenin annesiyle evlenme­nin helâl olmadığım söylermiş. Ve (Bu annenin durumu) mübhemdir, diyerek onunla nikâhlanmayı hoş görmezmiş,

Yine îbn Ebu Hâtim'in söylediğine göre; bu görüşün benzeri tbn Mes'ûd, îmrân îbn Husayn, Mesrûk, Tâvûs, İkrime, Atâ, Hasan, Mek-hûl, tbn Şîrîn, Katâde ve Zührî'den de rivayet edilmiştir. Dört imâmın, yedi fakîhin (Fukaha-i Seb'a) ve fakîhlerin Cumhûr'unun eski ve yeni görüşleri böyledir. Hamd ve minnet Allah'a mahsustur.

İbn Cerîr der ki: «Anne, durumu mübhem olanlardandır.» diyen­lerin sözü doğrudur. Zîrâ Allah Teâlâ; üvey kızların anneleri ile bir­likte gerdeğe girmeyi şart koştuğu halde mübhemlerle gerdeğe girmeyi şart koşmamıştır. Şu kadarı var ki; bize ulaşan, Üzerinde ittifak edil­miş ve zıddına hareketin caiz olmadığı hüccetlerden biri de; icmâ'dır. Her ne kadar isnadı şüpheli ise de, bu konuda Rasûlulah'dan bir de hadîs rivayet edilmiştir. Şöyle ki; bana Müsennâ... Amr îbn Şuayb'-dan, o da babasından, o da dedesinden rivayet ettiler ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş : Bir adam bir kadım nikahladığında; o kadının annesi İle evlenmesi kendisine helâl değildir. Kızıyla ister gerdeğe gir­miş, isterse girmemiş olsun. Anne ile evlenir ve onunla gerdeğe gir­meden boşarsa, istiyorsa kızıyla evlenir. İbn Cerîr sonra şöyle der: Bu hadisin isnadı herne kadar- şüpheli ise de, bu sözün sıhhatine dâir İcmâ' bulunması bunun bir başkasıyla sıhhatine delil aramaya gerek bı­rakmaz.

Allah Teâlâ «Evlerinizde bulunan üvey kızlarınız size haram kılın­dı.» buyuruyor. İmâmlann tamâmı kişinin ister evinde olsun, isterse olmasın, üvey kızların haram olduğunu söylemişlerdir. Onlar derler ki: Bu hitâb çoğunluğa hamledilmelidir. Ve mefhûm-i muhalifi yok­tur. Nitekim şu âyet-i kerîme'de de durum böyledir: «İffetli olmak is­teyen cariyelerinizi fuhşa zorlamayın.» (Nûr, 33)

Buhârî ve Müslim'de rivayet edildiğine göre; Ümmü Habîbe şöyle demiştir : Ey Allah'ın Rasûlü, kızkardeşimi, Ebu Süfyân'm kızım ni­kâhla —Müslim'in lafzına göre, kızkardeşim Azze Bint Ebu Süfyân^— Rasûlullah (s.a.); bunu ister misin? diye sordu. O : Evet, benden baş­ka zevcelerin olacağım biliyorum. Benimle hayırda ortak olmasını is­tediklerimin en sevimlisi kızkardeşimdir, dedi. Rasûlullah (s.a.) : Bu bana helâl değildir, buyurdular. Ümmü Habîbe: Bizim işittiğimize gö­re; Ebu Seleme'nin kızım nikahlamak istiyormuşsunuz, dedi. Rasûlul­lah (s.a.) : Ümmü Seleme'nin kızım mı? diye sorunca Ümmü Habîbe evet, dedi. Bunun üzerine efendimiz: Şayet o evimde üvey kızım ol­masaydı bana helâl olmazdı. Muhakkak ki, o süt kardeşimin kızıdır. Beni ve Ebu Seleme'yi Süveybe emzirmiştir. Bana kızlarınızı ve kızkar-deşlerinizi arzetmeyiniz, buyurdu.. Buhârî'nin rivayetinde ise : Ümmü Seleme ile evlenmemiş olsaydım, o bana helâl olmazdı, kısmı vardır.

Rasûlullah (s.a.) harâmlık ilgisini sadece Ümmü Seleme ile evlen­mesine bağlamış ve bunun için haram olduğu hükmünü vermiştir. Dört imâmın fukahâ-i Seb'a'mn ve halef, selef âlimlerinin cumhûr'u bu gö­rüştedir. Üvey kızın sadece adamın evinde bulunması halinde kendisi­ne haram olacağı, böyle değilse haram olmayacağı da söylenmiştir.

İbn Ebu Hatim diyor: Bize Ebu Zür'a... Mâlik İbn Evs'den nak­letti ki; o şöyle demiştir : Nikâhlı bir eşim vardı, vefat etti. Benden ço­cuğu olmuştu. Ali İbn Ebu Tâlib bana rastladı ve : Sana ne oldu? diye sordu. Ben: Hanımım öldü, dedim. Hz. Ali: (başkasından) kızı var mı? diye sordu. Ben : Evet o Tâif'tedir, dedim. Hz. Ali: Evinde miydi? diye sordu. Ben : Hayır Tâif'te idi, dedim. Hz. Ali: O halde onu nikâhla, dedi. Ben: «Evlerinizde bulunan üvey kızlarınız size haram kılındı.)) âyeti nerede kaldı? diye sordum. O : o senin evinde değil ki. Bu, ancak evinde olduğu zamandır, dedi. Müslim'in şartına göre, bu hadîsin isnadı Ali îbn Ebu Tâlib'e kadar kuvvetli ve sabittir. Ancak bu, gerçekten ga-rîb bir hadistir. Dâvûd İbn Ali ez-Zâhiri ve arkadaşları bununla fetva vermişler, Ebu'l-Kâsım er-Rafiî bunu Mâlik'ten rivayet etmiş, İbn Hazm da bunu tercih etmiştir. Şeyhimiz Hafız Ebu Abdullah Zehebî'nin bana anlattığına göre; o, bu hadîsi Takıyüddîn İbn Teymiye'ye arzet-miş, o da bunu müşkil görerek üzerinde duraklamıştır. En iyisini Allah

İbn el-Münzir'in... Ebu Ubeyde'den naklettiğine göre o âyetini «Evlerinizde bulunan» şeklinde anlamıştır.

Câriye olan üvey kıza gelince; İmâm Mâlik'in îbn Şihâb' dan naklettiğine göre; Ömer İbn el-Hattâb'a câriye olan kadın ve kızı ile birbiri ardısıra evlenilip evlenilmeyeceğini sordular. Hz. Ömer; her ikisini birden mülkiyetim altına almayı (ya da ikisi ile birlikte temasta bulunmayı) arzu etmem diye cevapladı. Hadîsin isnadı munkatı'dır.

Süneyd İbn Dâvûd tefsirinde şöyle der: Bize Ebu'l-Ahvas'ın... Kays'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir : İbn Abbâs'a; bir adam câ­riye olan ana-kız ile temasta bulunabilir mi? diye sordum. İbn Abbâs : O ikisini bir âyet helâl kıldı, bir diğeri de haram kıldı. Ben onu yapacak değilim, diye cevap verdi.

Şeyh Ebu Ömer İbn Abdülberr diyor ki: Câriye bir kadınla kızını aynı anda almanın helâl olmadığı konusunda âlimler arasında ihtilâf yoktur. Çünkü Allah Teâlâ bunu nikâhta haram kılmış ve «karıları­nızın anaları, gerdeğe girdiğiniz karılarınızın evlerinizde bulunan üvey kızlarınız size haram kılındı» buyurmuştur. Kişinin mülkiyetinde bu­lunan (cariyeler) da nikâhlı olana tabidirler. Ancak Hz. Ömer ve İbn Abbâs'tan rivayet edilenler bundan hâriçtir. Fakat fetva imamların­dan hiç kimse bu görüşe uymamış, onlardan sonra gelenler de bu gö­rüşe katılmamışlardır. Hişâm'ın Katâde'den rivayetine göre; üveykızı ve onun kızının kızı kaç batın aşağı inerse insin, evlenmeye elverişli değildirler. Katâde bunu Ebu'l-Âliye'den naklen söylemiştir.

«Gerdeğe girdiğiniz» âyetinden İbn Abbâs ve bir çokları «nikahla­dığınız» anlamını çıkarmışlardır. Atâ'dan rivayetle îbn Cüreyc şöyle der: Bu; kadmın, ona takdîm edilmesi (verilmesi) onun da açıp, kont­rol ederek, ayaklan arasına oturmasıdır. Ben; bunu kadının ailesinin evinde yaparsa ne dersin? deyince şöyle karşılık verdi: Durum aynı­dır. Bu, ona yeter. Allah, o kadının kızını ona haram kılmıştır.

İbn Cerîr diyor ki: Herkesin icmâ'ına göre; bir adamın karısı ile yalnız kalması (halvet halinde kalması) ona dokunmadan, yaklaşma­dan ya da kadının fercine şehvetle bakmadan onu boşarsa, bu, kadının kızım ona haram kılmaz.

Allah Teâlâ «Öz oğullarınızın karılan ile evlenmeniz de haramdır.» buyuruyor. Sizin sulbünüzden olmuş oğullarınızın kanlan size haram kılındı. Böylece câhiliyye devrindekilerin edindikleri oğulluklardan da sakındınlıyor. Allah Teâlâ başka bir âyette de şöyle buyurur: «Niha­yet Zeyd onunla bağını kopardığında, onu seninle evlendirdik ki, (böy­lece) evlâtlıklan eşleriyle bağlarını kopardıklannda onlarla evlenmek konusunda, mü'minlere bir vebal olmadığı bilinsin. (Ahzâb, 37)

İbn Cüreyc der ki: Atâ'ya «öz oğullarınızın kanlan ile evlenmeniz de haramdır.» âyetini sordum. O şöyle dedi: Bize anlatıldığına göre —doğrusunu Allah bilir— Rasûlullah (s.a.) Zeyd'in karısını nikahla­dığında müşrikler Mekke'de bu konuda dedikodu yaptılar. Alalh Teâlâ da : «öz oğullarınızın karılan ile evlenmeniz de size haram kılındı.» (Nisa, 23) ve «Evlâtlıklarınızı da öz oğullarınız gibi kılmıştır.» (Ahzâb, 24) «Muhammed sizin adamlarınızdan herhangi birisinin babası de­ğildir.» (Ahzâb, 40) âyetlerini indirdi.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu ZürVnın... Hasan İbn Muham-med'den naklettiğine göre; «Öz oğullarınızın karıları» ve «Kanlarınızın anaları» âyetleri mübhem âyetlerdendir. Sonra îbn Ebu Hatim şöyle der: Bu görüşün bir benzeri Tâvûs, İbrahim, Zûhrî ve Mekhûl'den de rivayet edilmiştir.

Ben derim ki: Mübhem olmanın anlamı şudur: Bu âyetler ger­değe girilmiş ve girilmemiş olanları kapsar, onlarla sadece nikâh ak­dinin yapılmış olması onlan haram kılar. Bu, ittifak edilmiş bir konu­dur. Süt çocuğunun karısı nereden haram oluyor? diye sorulursa, —ki bu, Cumhûr'un kavlidir. Bazılan bu konuda icmâ' olduğunu da nak-letmişlerdir— buna Hz. Peygamberin şu sözüyle cevap veririz : Nesep yönüyle haram olan, süt emmeden de haram olur.

Allah Teâlâ «İki kız kardeşi birlikte nikahlamanız da haramdır. Geçmişte olanlar artık geçmiştir.» buyuruyor. İki kız kardeşle birlikte evlenmek, size haram kılındı. Ellerinizin altında bulunan (sahip oldu­ğunuz cariyeler) de böyledir. Ancak câhiliyyet devrinde yapmış olduk­larınızı affettik ve bağışladık. Âyetin delâlet ettiğine göre; gelecekte bu yapılamayacak ve geçmişte olanlar da istisna edilmeyecektir. Allah Teâlâ bir âyet-i kerîme'de de: «Orada ilk Ölümden başka ölüm tatma-yacaklardır.» (Duhân, 56) buyuruyor. Bu âyetin işaret ettiğine göre; onlar orada ebediyen ölümü tatmayacaklardır. Sahabe, Tabiîn, eski ve yeni bütün âlimler icmâ' etmişlerdir ki; iki kız kardeşi nikâh altın­da toplamak haramdır. Yeni müslüman olan bir kişinin nikâhı altında iki kız kardeş var ise; o muhayyerdir. Birini tutar ve diğerini mutlaka boşar.

İmâm Ahmed İbn Hanbel diyor ki: Bize Mûsâ İbn Davud'un.., Dah-hâk İbn Fîrûz'dan, onun da babasından naklettiğine göre; o şöyle de­miştir : Yanımda kardeş olan iki kadın olduğu halde müslüman oldum. Hz. Peygamber ikisinden birini boşamamı emretti.

Hadîsi İmâm Ahmed, Tirmizî ve îbn Mâce, Ebu Lehîa'dan, Ebu Dâvûd ve Tirmizî de Yezîd İbn Ebu Habîb'den rivayet etmişlerdir. Tir-mizî'nin rivayetinde Hz. Peygamber: İkisinden dilediğini seç, buyur­muştur. Tirmizî; bu, hasen bir hadîstir, demiştir.

Hadîsi başka bir isnâd ile rivayet eden İbn Mâce şöyle der: Bize, Ebu Bekr îbn Ebu Şeybe... Ebu Hırâş er-Ruaynî'den nakletti ki; o şöyle demiştir: Rasûlullah (s:a.) a geldim, yanımda câhiliyyet devrinde evlendiğim iki kız kardeş vardı. Rasûlullah bana; döndüğünde bi­rini boşa, buyurdular.

Ben derim ki: Bu Ebu Hırâş'ın, Dahhâk îbn Fîrûz olması da bir başkası olması da mümkündür. Bu durumda Ebu Vehb, hadîsi iki kişi kanalıyla Fîrûz ed-Deylemî'den rivayet etmiş oluyor. En doğrusunu Allah bilir.

İbn Merdûyeh diyor ki: Bize Abdullah îbn Yahya İbn Muhammed îbn Yahya... Deylemî'den nakletti ki, o şöyle demiştir: Ey Allah'ın Rasûlü, benim nikâhım altında iki kız kardeş var, dedim. Allah Rasûlü : İkisinden hangisini diliyorsan boşa, buyurdular.

Zikredilen Deylemî'lerden birincisi; Dahhâk îbn Fîrûz ed-Deylemî olup Ebu Zür'a onun, Abdülmellk İbn Mervân'Ia birlikte olduğunu söy­lemiştir. İkincisi ise Ebu Fîrûz ed-Deylemî olup, peygamberlik iddia­sında bulunan Esved el-Ansî'yi öldürmekle görevlendirilen Yemen emirleri cümlesindendir. Kişinin mülkiyeti altında bulunan (câriye) iki kız kardeşi nikâhı altında toplaması da —âyet umûmî olduğu için—: haramdır. İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu ZürVnın... İbn Mes'ûd'dan rivayetine göre; ona iki kız kardeşi nikâhı altında toplayan bir adamı sordular. O da bunu hoşgörmedi. Soran kişi îbn Mes'ûd'a; Allah Teâlâ : «Ellerinizin altında bulunan cariyeler müstesna» buyurmuyor mu? dedi. îbn Mes'ûd: Deven de elinin altında bulunan şeylerdendir, diye cevâb verdi.

Herne kadar seleften bazısı bu konuda duraklamışsa da, Cum-hûr'dan, dört imâmdan ve başkalarından gelen rivayetlerin meşhur olanı budur. îmâm Ahmed der ki: İbn Şihâb'dan, Kabîsa îbn Züeyb'den nakledildiğine göre; bir adam Hz. Osman: îbn Affân'a câriye olan iki kız kardeşin, bir nikâh altında birleştirilip birleştirilmiyeceğini sordu. Hz. Osman : O ikisini bir âyet helâl kılmış, başka bir âyet de haram kıl­mıştır. Bu sebeple ben öyle bir nikâhı yapacak değilim, dedi. Hz. Os­man'ın yanında bulunan kişi oradan çıkarak Hz. Peygamberin asha­bından birisine rastladı ve bu meseleyi ona da sordu. Sorulan: Elim­de yetki olsa ve bunu yapan birini bulsaydım, onu cezalandırırdım diye cevâb verdi. Mâlik'in rivayetine göre İbn Şihâb: öyle zannediyorum ki, o kişi Ali îbn Ebu Tâlib idi. Bunun bir benzeri bana Zübeyr İbn el-Avvâm'dan da ulaşmıştır, demiştir.

Şeyh Ebu Ömer îbn Abdülberr «el-lstizkâr» adlı kitabında şöyle demektedir: Kabîsa îbn Züeyb, Abdülmelik îbn Mervân ile birlikte olduğundan; Ali İbn Ebu Tâlib'in ismini vermemiş ve ondan kinaye yolu ile bahsetmiştir. Çünkü onlar, Ali İbn Ebu Tâlib'i zikretmekten hoşlanmazlardı.

Ebu Ömer —Allah ona rahmet etsin— der ki: Bana, Halef îbn Ah­med.., amcam İyâs İbn Âmir'den nakletti ki; o şöyle demiştir: Ali îbn Ebu Tâlib'e: Benim elimin altında iki kızkardeş yardı. Birini odalık edindim. Ve bana çocuklar doğurdu. Sonra diğerini sevdim, (diğerine rağbet ettim) ne yapayım? diye sordum. Hz. Ali: Odalık edindiğini âzâd et, sonra diğeri ile temasta bulun, dedi. Ben dedim ki: Bazıları odalık edindiğini nikâhla (odalık edindiğin ile evlen), sonra diğeri ile temasta bulun, diyorlar. Hz. Ali; sayı hâriç Allah'ın kitabında hür kadınlardan haram olanlar gibi, elinin altında bulunan (cariyeler) de haramdır. —Dört sayısı hâriç demiş de olabilir— Allah'ın kitabında neseb yönünden haram olanlar, süt emme ile de sana haramdır, dedi.

Ben derim ki: Hz. Osman'dan yukarda nakledilen haber, Hz. Ali'­den de rivayet edilmiştir. Ebu Bekr İbn Merdûyeh der ki: Bize Muham-med İbn Ahmed İbn İbrahim'in... İbn Abbas'tan rivayetine göre; o şöyle demiştir: Ali İbn Ebu Tâlib bana; ikisini bir âyet haram kılmış, bir diğer âyet ise helâl kılmıştır, dedi. Bununla, iki kız kardeşi kaste­diyordu. İbn Abbâs şöyle diyor: Onları bana, onlara olan yakınlığım haram kılıyor. Birisinin diğerine olan yakınlığı ise, onları bana haram kılmıyor. —İbn Abbâs bununla cariyeleri kasdediyor— Câhiliyye dev-rindekiler babanın karısı ve iki kız kardeşi nikâhı altında toplama dı­şında, sizin haram saydıklarınızı haram sayarlardı. İslâm gelince, Al­lah Teâlâ «Babalarınızın nikahladığı kadınları nikahlamayın. Geçmiş­te olanlar artık geçmiştir» ve «İki kız kardeşi birlikte nikahlamanız da haramdır. Geçmişte olanlar artık geçmiştir» âyetlerini indirdi.

Ebu Ömer diyor ki: İmâm Ahmed İbn Hanbel Muhammed İbn Se­leme kanalıyla... İbn Mes'ûd'dan rivayet ediyor ki, o şöyle demiştir: Sayı dışında hürlerden haram olan, cariyelerden de haramdır. İbn Şi­rin ve Şa'bî'den de buna benzer bir rivayet nakledilmiştir.

Ebu Ömer —Allah ona rahmet etsin— der ki: Osman'ın sözünün benzeri; içlerinde İbn Abbâs'm da bulunduğu seleften bir gruptan ri­vayet edilmiştir. Fakat onlar, bu rivayetler üzerinde ihtilâf etmişlerdir. Bu görüşü zahire uymak ve kıyâsı reddetmek suretiyle cemâat dışına çıkmiş olanlar ve bizim üzerinde İttifak ettiğimiz uygulamayı terke-denler hâriç Hicaz, Irak, Şam, doğuda ve batıdaki şehirlerin fakîhle-rinden hiçbirisi bu görüşe iltifat etmemişlerdir. Fakîhlerin tamâmı, câ­riye olan iki kız kardeşin nikâhta birleştirilmesinin haram olduğunda ittifak etmişlerdir. Müslümanlar «Analarınız, kızlarınız, kız kardeşle­riniz...» âyetinin anlamının, nikâh ve elinde bulundurma (câriye edin­me) bunların hepsinde müsavidir, şeklinde olacağında icmâ' etmişler­dir. Aynı şekilde ilci kız kardeşi nikâhı altında toplamak, kadınların an­neleri ve üvey kızlarını nikahlamak konusunda da nazar ve kıyâsın geçerli olması gerekir. Cumhûr'a göre bu böyledir. Cumhûr'a muhalefet eden ve Cumhûr'dan aynlanlara karşı bu bir hüccettir. Allah'a hamd ederiz.

Allah Teâlâ: «(Esîr etmek suretiyle) ellerinize geçen cariyeler müstesna (yabancı) evli kadınlarla evlenmeniz de haram kılındı.» bu­yurur. Esîr etmek suretiyle ellerinize geçen cariyelerle rahimleri te­mizlendikten sonra temasta bulunmak size helâl kılındı. Âyet bu ko­nuda nazil olmuştur. İmâm Ahmed diyor ki: «Bize Abdürrezzâk'ın... Ebu Saîd el-Hudrî'den rivayetine göre; o şöyle demiştir: Evtâs esirle­rinden kadınlar elimize geçmişti. Onların kocaları da vardı. Kocaları olduğu halde, onlarla temasta bulunmaktan hoşlanmadık. Hz. Peygam­bere sorduk ve «Ellerinize geçen cariyeler müstesna, (yabancı) evli ka­dınlarla evlenmeniz de haram kılındı» âyeti nazil oldu. Ve onların ferc-leri bize helâl kılındı.

Hadîsin başka bir şekliyle rivayeti şöyledir: İmâm Ahmed der ki; bize İbn Ebu Adiyy'in... Ebu Saîd el-Hudrî'den naklettiğine göre; Ra-sûlullah (s.a.) in ashabı, Evtâs muharebesi günü kadın esirler almış­lardı. Onların müşrik kocaları vardı. Rasûlullah (s.a.) m ashabından bazıları geri durarak, onlarla temasta bulunmayı günâh saydılar. Ve bu konuda «Ellerinize geçen cariyeler müstesna, (yabancı) evli kadın­larla evlenmeniz de haram kılındı» âyeti nazil oldu. Hadîsi Müslim, Ebu Dâvûd, Neseî, Saîd İbn Ebu Arûbe'den; Tirmizî'de Hemmâm İbn Yah­ya'dan rivayet etmişler ve Tirmizî; hadîs hasendir, demiştir...

Taberânî'nin Dahhâk kanalıyla... îbn Abbâs'tan rivayetine göre; bu âyet Hayber esirleri hakkında nazil olmuş ve Taberânî Ebu Saîd el-Hudrî hadîsinin benzerini zikretmiştir.

Bu âyetin umûmî oluşundan hareketle; seleften bir grup, cariyenin satılmasının kocasından boşanma sayılacağına kail olmuşlardır. İbn Ce-rîr der ki: Bize İbn Müsennâ'nın... İbrahim'den naklettiğine göre; ona kocası mevcûd olup ta satılan cariyenin durumunu sordular. Şöyle de­di : Abdullah; onun satılması, boşanmasıdır, der ve «ellerinize geçen cariyeler müstesna, evli kadınlarla evlenmeniz de haram kılındı.» âye­tini okurdu. Süfyân'ın Mansûr kanalıyla... İbn Mes'ûd'dan rivayetine göre; onun satılması boşanmasıdır, demiştir. Hadîsin isnadı munka-tı'dır.

Süfyân es-Sevrî, Mansûr kanalıyla... îbn Mes'ûd'un şöyle dediğini nakleder: Cariyenin talâkı altıdır: Satılması boşanmasıdır, âzâd edil­mesi boşanmasıdır, hîbe edilmesi boşanmasıdır, (mükâtebe ile) borç­tan kurtulması boşanmasıdır, kocasının boşaması boşanmasıdır.

Abdürezzâk, Ma'mer kanalıyla... îbn Müseyyeb'in «evli kadınlarla evlenmeniz haram kılındı» âyeti hakkında şöyle dediğini nakleder: Şunlar; kocaları olan kadınlardır. Cariyeler dışında onları nikâhlamayı, Allah haram kılmıştır. Cariyenin satılması ise boşanmayıdır. Ma'-mer; Hasan'ın da böyle söylediğini nakleder.

Saîd İbn Ebu Arûbe, Katâde'den, Hasan'ın aellerinizin altında bu* lunan cariyeler müstesna, evli kadınlarla evlenmeniz de haram kılın-1 di» âyeti hakkında şöyle dediğini rivayet eder : Eğer onun kocası varsa satılması boşanmasıdır.

Avf, Hasan'dan rivayetle şöyle der: Cariyenin satılması boşanma^ sidir, sahibinin satması da boşamadır.

Seleften zikrettiklerimizin bu görüşlerine karşılık Cumhûr'un eski ve yeni görüşü farklıdır. Onlar, cariyenin satılmasının boşanması ol­madığını söylemişlerdir. Çünkü satın alan, satıcının naibidir. Satıcı ise, cariyesi üzerindeki bu menfaatini mülkünden çıkarmıştır. Ve cariyesi­ni bu menfaatından uzaklaşmış olarak satmıştır. Bu konuda onlar Buharî, Müslim ve başka kitaplarda tahrîc edilen Berîre hadîsine da­yanmaktadırlar. Mü'minlerin annesi Hz. Âişe Berîre'yi satın alarak âzâd etmiş ve kocası Muğîs ile nikahlan feshedilmeyerek Hz. Peygam­ber, Berîre'yi nikahı feshetmek ve bırakmak arasında muhayyer bırak­mış, Berîre de nikâhı feshetmeyi seçmiştir. Berîre'nin hikâyesi meş­hurdur. Bunların söylediği gibi cariyenin satılması boşanması olsaydı; Hz. Peygamber Berîre'yi muhayyer bırakmazdı. Efendimizin onu mu­hayyer bırakması, nikâhın kaldığına delâlet eder. Âyette kasdedilen-ler ise, sadece emir edilenlerdir. En doğrusunu Allah bilir.

Âyetteki «evli kadınlar» dan maksadın, iffetli kadınlar olduğu da söylenmiştir. Onlar bir, iki, üç ya da dört tane olmak üzere; nikâh, şâ-hidler, mehir ve velî vasıtasıyla evlenmek suretiyle ismetlerine sahip olmadıkça, size haramdırlar. Bu görüşü İbn Cerîr; Ebu'l-Âliye, Tâvûs ve başkalarından nakletmiştir. Ömer ve Ubeyde ise : Dördün dışmda «ellerinize geçen cariyeler müstesna, evli kadınlarla evlenmeniz de ha­ram kılındı.» demişlerdir.

Allah Teâlâ «Bunlar Alalh'ın size farz kıldığı hükümlerdir.» buyu­ruyor. Bu haram kılma; Allah'ın size yazdığı bir kltâbtır. O'nun kita­bına yapışınız ve O'nun hadlerinden dışarı çıkmayımz. O'nun şeriatına ve koyduğu farzlara sarılınız. Ubeyde, Atâ ve SÜddî «Bunlar Allah'ın size farz kıldığı hükümlerdir.» âyetinde, dördün kastedildiğini söyle­mişler, İbrahim ise bu âyette, size haram kılınanların kastedildiğini ileri sürmüştür.

Atâ ve başkalarının söylediğine göre; «Geriye kalan kadınlar size helâl kılındı.» âyetinde zikredilen yakınlar dışında kalan kadınların, size helâl kılındığı kastedilmektedir. Ubeyde ve Süddî burada dörtten aşağısının helâl kılındığını söylemişse de bu uzak bir görüştür. Sahih olan Atâ'nın görüşüdür. Katâde ise, burada cariyelerin kastedildiğini söylemiştir.

Bu âyet iki kız kardeşi nikâhı altında toplamanın, helâl kılındığını söyleyerek: O ikisini bir âyet helâl kılmış, diğer bir âyet haram kıl­mıştır, diyenlerin dayanaklarıdır.

Allah Teâlâ «Zinadan kaçınıp İffetli yaşamanız şartı ile malları­nızla mehir vererek istemeniz size helâl kılındı.» buyuruyor. Dörde ka­dar olmak üzere hanımları ve meşru' yoldan dilediğiniz kadar odalığı mallarınızla elde edebilirsiniz. Bunun için Allah Teâlâ «zinadan ka­çınıp, iffetli yaşamanız şartı ile» buyurmuştur.

Allah Teâlâ: «Onlardan yararlandığınızın karşılığı olarak karar­laştırılmış olan mehirlerini verin» buyuruyor. Onlardan istifâde etti­ğiniz gibi, bunun karşılığında onlara mehirlerini veriniz. Allah Teâlâ başka âyetlerde de şöyle buyurur: «Onu nasıl alırsınız ki; birbirinize karışıp katıldınız.» (Nisa, 21) «Kadınlarınızın mehirlerini seve seve ve­rin.» (Nisa, 4) «Onlara verdiğinizden bir şeyi almanız size helâl değil­dir.» (Bakara, 229)

Bu âyetin umûmî hükmü bazılarınca «müt'a nikâhı»na delil sa­yılmıştır. Şüphe yok ki bu, İslâm'ın başlangıcında meşru' idi. Sonra kal­dırıldı. Şafiî ve âlimlerden bir gruba göre müt'a nikâhı mübâh kılın­mış, sonra kaldırılmış, sonra tekrar mübâh kılınmış ve tekrar kaldırıl­mıştır. Diğer bazıları; mübâh kılma ve kaldırmanın pek çok kerre ol­duğunu söylerken, bazıları da bir kerre mübâh kılındığını, sonra kal* dırıldığım ve bir daha mübâh kılınmadığını söylemişlerdir.

İbn Abbâs ve sahabeden bir grubun, müt'a nikâhının zaruret halin­de mübâh olduğunu söyledikleri rivayet edilir. Bu görüş, İmâm Ahmed îbn Hanbel'den de rivayet edilmiştir. îbn Abbâs, Übeyy îbn Kâ'b, Saîd îbn Cübeyr ve Süddî bu âyeti «O halde hangilerinden belli bir zamana kadar nikâh ile faydalanıyorsanız mehirlerini kendilerine veriniz ki, bu farzdır.» şeklinde okurlardı. Mücâhid bu âyetin mü'ta nikâhı hakkın­da nazil olduğunu söylemişse de Cumhûr'un görüşü bunun tersinedir. Bu konudaki mesned, Buhârî ve Müslim'de Ali İbn Ebu Tâlib'den ri­vayet edilen şu hadîstir: Ali îbn Ebu Tâlib şöyle demiştir: Hz. Pey­gamber, Hayber günü müt'a nikâhım ve ehlî eşek etlerini yasakladı. Bu hadîsin «el-Ahkâm» kitabında zikredilen çeşitli lafızları vardır.

Müslim'in Sahîh'inde Rebî' îbn Sebre İbn Ma'bed'den onun da ba­basından rivayetinde o, Rasûlullah (s.a.) ile birlikte Mekke'nin fethin­de bulunmuş, Hz. Peygamber şöyle buyurmuş: Ey insanlar, ben size kadınlardan müt'a yoluyla faydalanmanız için izin vermiştim. Mu­hakkak ki bunu Allah Teâlâ, kıyamet gününe kadar haram kılmıştır. Kimin yanında onlardan birisi varsa serbest bıraksın. Onlara verdik­lerinizden hiçbir şey almayınız. Müslim'in rivayetine göre bu, veda hac-cında olmuştur ve «el-Ahkâm» kitabında zikredildiği üzere hadîsin de­ğişik lafızları vardır.

«Kararlaştırdıktan sonra, aranızda anlaştığınız hususta size bir so­rumluluk yoktur.» âyetini belli bir süreyle bağlı olan müt'a nikâhına hamledenler, derler ki: Süre bittiğinde verilecek malı arttırmada ve sü­reyi uzatmada karşılıklı anlaşmanızda size bir sorumluluk yoktur.

Süddî şöyle diyor: Aralarında kararlaştırdıkları sürenin bitimin­den önce faydalanması karşılığında kadına vermiş olduğu ücretten son­ra dilerse onu razı eder. Ve der ki: Senden şu ve şunun karşılığında faydalanacağım. Sürenin bittiği gün rahmi temizlenmeden önce süreyi artırır. İşte Allah Teâlâ'nın «Kararlaştırdıktan sonra, aranızda anlaş­tığınız hususta size bir sorumluluk yoktur» âyetinin anlamı budur.

Süddî: Süre bittiğinde artık, erkek için o kadına yol yoktur. Ve kadın, ondan kurtulmuştur. Kadına düşen de, rahmindekini temizle-mesidir. Aralarında mîrâs da yoktur. Biri diğerine vâris olmaz, demiştir. Bu âyeti müt'a nikâhına hamletmeyerek birinci görüşü alanlar ise; bu âyetin : «Kadınlarınızın mehirlerini seve seve verin.» (Nisa, 4) âyeti gibi olduğunu söylemişlerdir. Yani kadına bir mehir kestikten sonra, eğer o seni bundan ya da bir kısmından kurtarırsa, ne sana ne de ka­dına bir günâh ve sorumluluk yoktur.

İbn Cerîr diyor ki: Bize Muhammed İbn Abd'ül-A'lâ Mu'temer İbn Süleyman'dan, o da babasından nakletti ki, o şöyle demişAir : Hadra-mî'nin zannettiğine göre bazıları mehir kesiyorlar, sonra da birisi dar­lığa düşüyor ve şöyle diyordu: Ey insanlar, kararlaştırdıktan sonra, anlaştığınız hususta size bir sorumluluk yoktur. Yani kadın, kararlaş­tırılan şeyden size bir kısmını düşürürse, bu sizin için caizdir. İbn Cerîr bu görüşü tercih etmiş ve İbn Abbâs'tan naklen İbn Ebu Talha «Karar­laştırdıktan sonra, aranızda anlaştığınız hususta size bir sorumluluk yoktur.» âyeti hakkında şöyle demiştir: Karşılıklı anlaşma ve hoş-nûdluk kadına mehrini tâm olarak vermek ve sonra da kalma ve ayrıl­ma hususunda onu muhayyer bırakmaktır.

Allah Teâlâ «Şüphesiz ki Allah Alîm olan, Hakîm olandır.» buyu­ruyor ki; bu haramların konulmasından sonra Allah'ın bu iki sıfatının zikredilmesi son derece uygundur.18

İzahı

Müt'a Nikâhı

Denildi ki; bu âyet Mekke'nin fethi zamanında üç gün mübâh kı­lınıp sonra neshedilmiş olan müt'a nikâhı hakkında nazil olmuştur. Kişi bir veya iki gece ya da bir haftalığına bir elbise veya başka bir şey karşılığı olarak bir kadını muvakkaten nikahlıyordu. Onunla arzusunu giderdikten sonra tekrar serbest bırakıyordu. Buna müt'a adı verilmişti. Çünkü kadınla eğlenilmektedir ve verdiğinin karşılığında bir şey aldığı için bu ad verilmiştir. Hz. Ömer (r.a.) der ki; bana bir ka­dınla belirli bir süre için evlenen erkek getirilecek olursa, onu taşla recmederim. Hz. Peygamberin müt'a'yi önce mübâh kılıp, ertesi sabah; ey insanlar, ben size bu kadınlarla müt'a yapmanızı emretmiştim. An­cak Allah, kıyamet gününe kadar onu haram kılmıştır, demiştir. Denil­di ki; müt'a iki kerre mübâh, iki kerre haram kılındı. İbn Abbâs; müt'a hükmünün neshedilmemiş, muhkem bir hüküm olduğunu söyler. Ve bu âyeti de şeklinde okurmuş. Ancak vefatı sırasında; Allah'ım, müt'a konusundaki sözümden dolayı sana tevbe ediyorum, diyerek bundan döndüğü rivayet edilir.19

25 — Sizden; hür, inanmış kadınlarla evlenmeye güç yetiremeyen kimse, ellerinizdeki inanmış cariyelerinizden alsın. Allah sizin îmânınızı daha iyi bilir. Birbirinizdensi-niz. Aynı soydansınız. Onlarla, zinadan kaçınmaları, if­fetli yaşamış ve gizli dost tutmamış olmaları halinde, velî­lerinin izniyle evlenin. Ve ma'rûf şekilde mehirlerini ve­rin. Evlendiklerinde zina edecek olurlarsa; onlara, hür ka­dınlara verilen cezanın yarısı verilir. Bu; içinizden, günâha girme korkusu olanlaradır. Sabretmeniz ise sizin için daha hayırlıdır. Allah Ğafûr'dur, Rahîm'dir.

Cariyelik Müessesesi

îbn Vehb... Rabîa'nın; «Sizden; hür, inanmış kadınlarla evlenme­ye güç yetiremeyen kimse...» âyeti hakkında şöyle dediğini nakleder:

Âyetteki kelimesi arzu ve istek anlammadır. Böyle kişi, arzu edip meylettiği zaman câriye alsın. Bunu İbn Cerîr ve İbn Ebu Hatim rivayet etmişlerdir.

Allah Teâlâ bu sözü daha da açarak ve tefsir ederek «Ellerinizdekİ inanmış cariyelerinizden alsın» buyuruyor. Mü'minlerin ellerinde bu­lunan mü'min cariyelerle evlenin. Bunun için Allah Teâlâ «İnanmış cariyelerinizden» buyurmuştur. İbn Abbâs ve başkaları mü'minlerin cariyelerinden nikâhlasın demişler. Süddî ve Mukâtil İbn Hayyân da aynı şeyi söylemişlerdir.

Allah Teâlâ devamla «Allah sizin imânınızı daha iyi bilir. Birbi-rinizdensiniz. Aynı soydansınız.» buyuruyor. O, işlerin gerçeklerini ve gizliliklerini bilendir. Ey insanlar, siz işlerin sadece dış yüzünü bilebi­lirsiniz. Size gerekli olan da budur. «Velîlerinin izniyle evlenin.» âyeti; cariyenin velîsinin efendisi olduğuna ve ancak onun izniyle evlenebi­leceğine, delâlet eder. Aynı şekilde kölenin velîsi de efendisidir. Efen­disinin izni olmadan köle de evlenemez. Nitekim bir hadîs-i şerifte: Efendisinin izni olmaksızın evlenen köle zânîdir (zina etmiştir), buyu-rulmuştur.

Cariyenin sahibi bir kadın ise, cariyeyi, kadının kendisinin izniyle evlendiği kişi evlendirir. Bunun dayanağı şu hadîs-i şeriftir: Kadın kadını ve kadın kendisini evlendirmez (evlendirmesin), zina etmiş ka­dın, ancak kendi kendisini evlendirmiş olandır.

Allah Teâlâ «Ma'rûf şekilde onların ücretlerini (mehirleri) verin» buyuruyor. Onlara uygun şekilde ve gönül hoşluğuyla mehirlerini verin. Câriye olmalarından dolayı onları küçük görerek mehirlerini kısmayın.

Allah Teâlâ «Zinadan kaçınmaları, iffetli yaşamış olmaları şar­tıyla...» buyuruyor, Onlardan, iffetli olanlar, zinadan kaçınanlar ile evlenin. Âyette geçen kelimesi; kendileriyle fuhşu iste­yen kimselerden, çekinmeyerek zina eden kadınlar kastedilmektedir.

Allah Teâlâ'nın «Gizli dost tutmamış olmaları halinde» kavlinden İbn Abbâs; zina edenlerin kastedildiğini söylemiştir. Bunlar açıkça zina edenlerdir. Kendilerinden zina talebinde bulunan hiç kimseyi bunlar geri çevirmezler...

Âyetteki kelimesini îbn Abbâs; dostlar diye tefsir et­miş. Ebu Hüreyre, Mücâiıid, Şa'bî, Dahhâk, Atâ el-Horasânî, Yahya îbn Ebu Kesîr, Mukâtil İbn Hayyân ve Süddî'den de aynı açıklama ri­vayet edilmiştir. Hasan el-Basrî ise bu kelimeyle; arkadaş'ın kastedil­diğini söylemiştir. Dahhâk da; bir dostu olan ve bunu ikrar eden, şek­linde açıklamıştır. Böyle devam ettiği sürece onunla evlenmeyi Allah yasaklamıştır.

«Evlendiklerinde zina edecek olurlarsa onlara; hür kadınlara veri­len cezanın yarısı verilir.» âyetindeki kelimesinin okunu­şunda ihtilâf edilmiştir bir kısmı şeklinde elifi ötüre okur­ken, bir kısmı da şeklinde elifi ve sâd'ı üstün olarak oku­maktadırlar. Her iki kırâete göre de mânâ aynıdır. Ancak bu konuda iki görüş rivayet edilir

1- Burada «ihsan» kelimesi ile nıüslüman olmak kastedilmiş­tir. Bu görüş; Abdullah İbn Mes'ûd, Abdullah îbn Ömer, Enes, Esved İbn Yezîd, Zürr İbn Hubeyş, Saîd İbn Cübeyr, Atâ, İbrahim en-Nehaî, Şa'bî ve Süddî'den rivayet edilmiştir. Aynı görüşü Zührî, Ömer İbn el-Hattâb'dan rivayet eder. Ancak bu rivayet munkatı'dır. Rebî'in ri­vayetinde Şa'bî'nin zikrettiği görüş de budur. O şöyle demiştir: Biz, sünnet ve ilim ehlinin çoğunun icmâ'ına delil olarak bu görüşü söy-lemişizdir.

Bu konuda nıerfû* bir hadîs rivayet eden İbn Ebu Hatim şöyle demiştir: Bize Ali îbn Hüseyin, İbn el-Cüneyd'in... Hz. Ali'den nak­lettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) bu âyet hakkında şöyle buyurmuş : Ka­dının «ihsan» ı; müslüman ve iffetli olmasıdır. Râvî şöyle devam eder : Burada evlendirilmesi kasdedilmektedir. Hz. Ali ise; onları dövün (on­lara sopa cezası uygulayın), diye tefsîr etmiştir. İbn Ebu Hatim bu ha­dîsin münker olduğunu söylemiştir. Ben de derim ki: İsnadında za­yıflık vardır. İçlerinde ismi belirtilmeyen bir râvî bulunmaktadır ve bu hadîs hüccet olarak kabul edilemez.

Kasım ve Salim buradaki «İhsan» kelimesinden maksadın, kadının müslüman olması ve iffetli davranmasıdır, demişlerdir.

2- Burada, «İhsan» kelimesinden, evlendirme kastedilmiştir. Bu, İbn Abbâs, Mücâhid, İkrime, Tâvûs, Saîd îbn Cübeyr, Hasan, Katâde ve başkalarının görüşüdür. Bu görüşü, Ebu'l-Hakem İbn Abdülhakem'İn rivâyetiyle Ebu Ali et-Taberî «el-İzâh» adlı kitabında; Şafiî'den nak-letmiştir. Iays İbn Ebu Süleym, Mücâhid'in; cariyenin ihsanı; onu hür bir erkeğin nikahlaması, kölenin ihsanı ise onu hür bir kadının nikâhla-masıdır, dediğini nakleder. Aynı sözü İbn Ebu Talha, İbn Abbâs'tan ri­vayet etmiş olup, her ikisini de İbn Cerîr; tefsirinde rivayet etmiştir. Aynı görüşü; Şa'bî ve Nehaî'den rivayetle îbn Ebu Hatim de zikreder.

îkl kırâetin anlamının değişik olduğu da söylenmiştir. Rivayetlerin birinden evlendirme, diğerinden de müslüman olma anlaşılmaktadır. İmam Ebu Ca'fer İbn Cerîr, tefsirinde ikinci görüşü tercih etmiştir. Açık olan şudur ki; —en doğrusunu Allah bilir— burada ihsandan kas­tedilen evlendirmedir. Zîrâ âyetin akışı buna delâlet etmektedir. Allah Teâlâ yukarda «sizden; hür, inanmış kadınlarla evlenmeye güç yetire-meyen kimse, ellerinizdeki inanmış cariyelerinizden alsın.» buyurmuş­tur. —Allah en iyisini bilir— Âyet-i kerîme'nin akışı bütünüyle mü'min cariyeler hakkındadır. Böylece kısmından onların evlenme­lerinin kastedilmiş olduğu ortaya çıkar. Nitekim İbn Abbâs ve ona uyanlar bu şekilde tefsir etmişlerdir.

Cumhûr'un mezhebine göre; her iki kavilde de kapalılık ve muğ­laklık vardır. Şöyle ki; onlar, câriye; ister müslüman olsun, ister kâfir, ister evli olsun, ister bakire, zina ettiğinde elli sopa vurulur, demiş­lerdir. Halbuki âyetin mefhûmu, cariyelerden evlenmemiş olanlara had uygulanmamasını gerektirmektedir. Buna cevâbları değişik olmuştur.

Birinci cevâb; cumhur şöyle diyor: Şüphe yok ki dille söylenen lafız, düşünülen mefhûmdan öncedir. Cariyelere haddin uygulanma­sına dâir genel mânâda hadisler vârid olmuştur. Biz, bunları âyetin mefhûmundan Önce kabul ettik. Bu hadîslerden birisini Müslim Sa-hîh'inde Hz. Ali'den rivayet etmiştir. Şöyle ki: Hz. Ali bir hutbesinde şöyle buyurur: Ey insanlar, cariyelerinizden evlenen ve evlenmiyen-lere had uygulayın. Rasûlullah (s.a.) in bir cariyesi zina etmiş ve Allah Rasûlü; bana onu dövmemi emretmişti. O henüz lohusa idi. Döversem onu öldüreceğimden korktum. Ve bunu Allah Rasûlü'ne söyledim. Şöy­le buyurdular: İyi yaptın, yetişinceye kadar onu bırak, (ve haddi uy­gulama.)

Abdullah îbn Ahmed İbn HanbeTln; babasının dışında birinden rivayet ettiği hadiste ise lafız şöyledir : Lohusalıktan temizlenince onun haddi elliüir.

Ebu Hüreyre'den rivayete göre; o, Rasûlullah (s.a.) in şöyle bu­yurduğunu işittim demiştir: Sizden birinin cariyesi zina eder dç bu ortaya çıkarsa, ona haddi uygulasın (dövsün) ve onu suçlamasın. İkinci kerre zina ederse yine had olarak dövsün ve onu azarlamasın. Üçüncü kerre zina eder ve zinası ortaya çıkarsa, bu cariyeyi kıldan bir ip mu­kabili bile olsa satsın. Müslim'in lafzı ise şöyledir : Üç kerre zina ederse dördüncüsünde satsın.

Mâlik, Yahya tbn Saîd kanalıyla... Abdullah İbn Ebu Rabîa'nır şöyle dediğini rivayet eder: Ömer tbn el-Hattâb Kureyş'ten bazı genç lerle bana emretti de, emirlik cariyelerinden olan cariyeleri zina had dinden dolayı ellişer ellişer dövdük. (Ellişer sopa vurduk.)

İkinci cevâb; bazıları da evlenmemiş cariyeye had uygulanmaya­cağını, ancak te'dîb İçin dövüleceğinİ söylemişlerdir. Bu görüş, Abdul­lah îbn Abbâs'tan rivayet edilmiştir. Tavus, Saîd İbn Cübeyr, Ebu Ubeyd Kasım İbn Sellâm ve kendisinden gelen rivayetlerden birinde, Dâvûd İbn Ali ez-Zâhirî de bu görüştedirler. Bunların dayanakları âyetin mef­hûmudur. Bu, şartın mefhûmları kabilinden olup, onlardan çoğuna göre; hüccettir, onlara göre; umûm ifâde eden, delilden öncedir. Bu-hârî ve Müslim'de Ebu Hüreyre ve Zeyd İbn Hâlid'den rivayet edilen bir hadîs-i şerife göre Rasûlullah (s.a.) a; zina eden, evlenmemiş bir cariyenin durumunu sordular. Efendimiz : Zina ederse ona hadd uygu­layınız, sonra yine zina ederse onu dövünüz, sonra da bir ip karşılığı bile olsa onu satınız, buyurdular. İbn Şihâb: Üçten sonra mı yoksa dörtten sonra mı bilmiyorum, demiştir. Bu hadîste, evlenmemiş kadın­lara, evlenmiş olanların cezasının yarısı ta'yin edildiği gibi bir miktar konulmamıştır. O halde bu konuda âyet ile hadîsi birlikte mütâlâa et­mek gerekir, demişlerdir. En doğrusunu Allah bilir.

Saîd İbn Mansûr'un... îbn Abbâs'tan rivayet ettiği şu hadîs-i şerif öncekinden daha açıktır. Bu hadîste Rasûlullah (s.a.) : Evlenİnceye kadar câriye üzerine hadd yoktur. Bir koca ile korununca (evlenince) evli kadınlara uygulanan cezanın yansı ona uygulanır, buyurmuştur. Bu hadîsi merfû' olarak Süfyân'dan rivayet eden îbn Hüzeyme, bu ha­dîsin Hz. Peygambere ref'edilmesinin hatâ olduğunu ve bunu ancak îbn Abbâs'ın sözü olabileceğini söylemiştir. Hadîsi Abdullah İbn İmrân'-dan rivayet eden Beyhakî de, îbn Huzeyme'nin söylediklerini tekrarlar.

Şöyle de demişlerdir: Ali ve Ömer'in hadîsleri seçkinlerin hüküm­leridir. Ebu Hüreyre hadîsine de şu cevâblar verilebilir:

a- Bu hükümle hadîsin arasım cem'etmek üzere bu hadîs, evli cariyeye hamledilmiştir.

b- Üçüncü cevâbdaki delile dayanarak, hadîsteki «hadd* keli­mesi bazı râvîler tarafından katılmıştır, denilebilir.

c- Diğer hadis; iki sahabeden rivayet edilmiş bu ise, sadece Ebu Hüreyre'den rivayet edilmiştir. İki kişiden rivayet edileni bir kişi­den rivayet edilenden öne geçirilmesi daha uygundur. Hadîsi; Müslim'in şartlarına uygun bir isnâdla Neseî, Abbâd îbn Temîm'den, o da amca­sından —ki o Bedir'de' bulunmuştu— rivayet etmişlerdir. Bu hadîste» Allah Rasûlü şöyle buyurmuşlardır: Câriye; zînâ ederse onu dövün, sonra zina ettiğinde yine dövün, sonra zina ederse yine dövün, sonra tekrar zina ederse, bir ip karşılığı bile olsa onu satın.

d- Bazı râvîlerin «Celd» kelimesi yerine hadîste «Hadd» kelime­sini zikretmiş olmaları ihtimâli uzak değildir. Zîrâ râvî «Celd» in bir «Hadd» olduğuna inanmış; ya da hadd kelimesini ta'dîb yerine kullan­mış olabilir. Nitekim zina eden hastanın yüz salkımlı bir hurma salkımı (dalı) ile dövülmesine ve kadının izin vermesi halinde karısının cari­yesi ile zinada bulunanın yüz sopa ile dövülmesine de «Hadd» denilmiş­tir. İmâm Ahmed ve seleften başkalarının görüşüne göre bu, bir ta'zîr ve te'dîbdir. Gerçek «Hadd» ise; bakirenin yüz sopa ile dövülmesi, dul (ya da evli) veya livâta yapanın taşlanarak öldürülmesidir. En. doğru­sunu Allah bilir.

İbn Cerîr tefsirinde İbn el-Müsennâ kanalıyla... Saîd İbn Cübeyr'in; zina eden câriye, evlenmediği sürece dövülmez, dediğini nakleder.

Bu hadîsin isnadı sahihtir. Ama garîb bir mezhebtir. Şayet bunun­la; hadd olarak değil de, asıl itibariyle dövülmez, demek istiyorsa sanki kendisine hadîs ulaşmamış da, âyetin mefhûmunu almış gibidir. Şa­yet; hadd olarak dövülmez, demek istiyorsa bu da cariyenin te'dîb için dövülmemesini gerektirmez. Bu, İbn Abbâs ve ona uyanların bu konu­daki görüşleri gibidir. En iyisini Allah bilir.

Üçüncü cevâb; bu âyet-i kerîme; evli cariyeye, hür kadınlara uy-.gulanan cezanın yansının uygulanacağına delâlet eder. Evlenmeden önceki haline gelince kitâb ve sünnetin umûmu onun da yüz sopa ile cezalandırılacağını şâmildir. Nitekim Allah Teâlâ, bir âyet-i kerîme'de: «Zina eden kadın ve zina eden erkeğin her birine yüzer değnek vurun.» (Nûr, 2) buyurmuştur. Yine Ubâde İbn Sâmit hadîsinde Rasûlullah (s.a.) şöyle demiştir: Senden alın, Benden alın. Allah onlara bir yol koydu. Bakire bakire ile zina ettiğinde yüz değnek ve bir sene sürgün, dul (evli) zina ettiğinde yüz değnek ve taşla recm edilmesi. Hadîs; Müs­lim'in Sahîh'inde bulunmaktadır: Bu konuda başka hadîsler de vardır.

Dâvûd îbn Ali ez-Zâhirî'den rivayet edilen meşhur görüş budur. Ve son derece zayıftır. Zîrâ Allah Teâlâ, evli cariyelerin hür kadınlara uygulanan cezanın yarısıyla —ki elli sopadır— cezalandırılmasını em-retmişse, nasıl olur da evlenmeden önceki cezası evlendikten sonrakin­den daha şiddetli olur? Şeriatın bu konudaki kuralı onun söylediğinin tersinedir. Şeriatı getiren Hz. Peygambere; ashabı zina eden evlenme­miş cariyenin durumunu sorduklarında, o: Onu dövünüz, buyurmuş ve yüz sayısını zikretmemiştir. Şayet hüküm, yüz sopa olaydı —ki Dâ­vûd öyle söylemektedir— bunu, ashabına açıklaması gerekirdi. Zîrâ on­lar, bu konuyu efendimize cariyeler hakkında evlendikten sonra yüz sopa hükmü açıklanmamış olduğu için sormuşlardı. Değilse âyet inme­miş olsaydı, evlenmiş ile evlenmemiş arasında fark olmayacağına göre onların «Evlenmemiş» demelerinin ne faydası olabilirdi? Fakat onlaı hükümlerden birini bildikleri için, diğer halin hükmünü sormuşlar ve Allah Rasûlü de bunu kendilerine açıklamıştır. Nitekim Buhârî ve Müs­lim'de zikredilen bir hadîste, ashâb, efendimize; kendisi üzerine yapıla­cak salât ve selâmı sormuşlar, efendimiz de; bunu onlara zikrettikten sonra: Bildiğiniz selâm, buyurmuştu. Hadîsin bir başka rivayetinin lafzı şöyledir: Allah Teâlâ: «Ey îmân etmiş olanlar, siz de onu övün ve onun için selâmet dileyin.» (Ahzâb, 56) âyetini indirince, ashâb: Senin üzerine olan bu selâmı biz biliyoruz. Senin üzerine salât nasıl­dır? diye sormuşlardı... İşte evlenmemiş cariye hakkındaki soru da böyledir.

Dördüncü cevâb; âyetin mefhûmundan alınmadır ve Ebu Sevr'in cevâbıdır. Bunun mezhebi ise Davud'un sözüne göre, çeşitli yönlerden çok daha garîbdir. Şöyle ki: O; câriye evlendiğinde ona, evli hür ka­dınlara uygulanan cezanın —ki taşlanarak öldürülmesidir— yansı uy­gulanır. Recm cezası ikiye bölünmez. O halde evli câriye zina ettiğinde, onun da taşlanarak öldürülmesi gerekir. Evlenmeden önce ise elli sopa vurulması gereklidir, demiştir. O, âyeti anlamada hatâ etmiş ve hüküm­de Cumhûr'a muhalefet etmiştir. Hattâ Ebu Abdullah eş-Şâfiî'nin söy­lediğine göre; zina eden cariyenin (ya da kölenin) taşlanmıyacağı ko­nusunda müslümanlar ihtilâf etmemişlerdir. Bu böyledir. Zira âyetin delâletine göre: onların cezası, evli hür kadınların cezasının yarısıdır. Âyetteki ( Ol'. «•* ıH ) kelimesinin başındaki eliflâm, ahd içindir ve bunlar da âyetin başında zikredilen evli kadınlardır. «Sizden inanmış kadınlarla evlenmeye güç yetiremeyen kimse; ellerinizdeki inanmış ca­riyelerinizden alsın.» âyetinde sadece hür olan kadınlar kasdedilmiştir. «Hür kadınlara verilen cezanın yansı verilir.» âyeti de delâlet ediyor ki; burada, kasdedilen ceza ikiye bölünebilen cezadır. Ve o da recm değil, sopadır. Allah en doğrusunu bilir.

Ebu Sevr'in mezhebini reddetme sadedinde olmak üzere, îmâm Ah-med rivayet ediyor : Hasan îbn Sa'd babasından rivayetle şöyle anlatır : Safiyye, Hıms'dan bir adamla zina etmiş ve ondan bir çocuğu olmuş, zina eden adam çocuğunu istemişti. îkisi birden Hz. Osman'a giderek, dâva açtılar. O da bu ikisini Hz. Ali'ye gönderdi. Hz. Ali: Bu ikisi hak­kında Hz. Peygamberin hükmü ile hükmedeceğim diyerek, çocuk ya­tağa aittir, zina edene de hicr vardır, dedi ve ikisine ellişer değnek vurdu.

Cariyelere hadd uygulamasında, evli bile olsalar hür kadınların cezasının yansı uygulanır. Onlara kesinlikle ne evlenmeden önce> ne de evlendikten sonra recm uygulanmaz. Sünnete göre; onlara verilecek ceza her iki halde de sopadır, denilmiştir. «îfsâh» adlı eserin sahibi, tbn Abdülhakem; bunu Şafiî'den nakletmektedir. Aynı görüşü Beyhakî de es-Sünen ve'1-Âsâr isimli eserinde zikrederek; bu görüş, âyetin laf­zına göre uzaktır. Cezanın cariyelerde yanya indirilmesini biz âyetten anlıyoruz. Âyetten onların dışında kalanlann cezasının yanya indiril­mesi nasıl anlaşılabilir? der ve şöyle devam eder: Burada kasdedilen; evlilik halinde cezayı ancak İmâm'ın uygulayabileceğidir. Bu durum­da efendisinin ona ceza uygulaması, caiz değildir. —îmâm Ahmed'in mezhebindeki görüşlerden birisi böyledir— evlenmeden önce ise, ceza uygulaması efendiye aittir. Her iki durumda da ceza, hür kadının ce­zasının yarısıdır.

Bu görüş te uzaktır. Zîrâ âyetin lafzında buna delâlet eden bir şey yoktur. Böyle olmasaydı, İmâm'ın yarıya indirme hükmüne bakılmaz ve haddin yüze tamamlanmasında, ya da recm edilmelerinde âyetin umumî hükmüne girmeleri gerekirdi. Nitekim bu konuda delil sabit olmuş ve daha önce Hz. Ali'den rivayetle gördüğümüz gibi O : «Ey in­sanlar, evlenmiş ve evlenmemiş kölelerinize haddi uygulayınız» demiş­tir. Daha önce geçen hadîslerin umûmî olan hükümlerinde evlenmiş ve diğer cariyelerin durumları açıklanmamıştır. Nitekim Cumhûr'un delil olarak aldığı Ebu Hüreyre hadîsinde şöyle buyurulmaktadır: Sizden birinin cariyesi zina eder de, zinası ortaya çıkarsa onu hadd olarak dövsün ve onu azarlamasın.

Âyeti özetlememiz gerekirse; câriye zina ettiğinde :

1- Evlenmeden önce ve sonra elli değnek vurulur. Peki sürgün edilir mi? Bu konuda da üç görüş vardır, a — Sürgün edilir, b — Mut­lak olarak sürgün edilmez, c — Hür kadın bir sene sürgün edildiğine göre, bu da onun yarısı kadar sürgün edilir.

Bu ihtilâf İmâm Şafiî'nin mezhebindedir. Ebu Hanîfe'nin mezhe­bine göre ise; sürgün, haddin mütemmimi bir ceza değildir ve tmâm'ın görüşüne bırakılmıştır. Gerek erkekler ve gerekse kadınlar hakkında imâm isterse bu cezayı da verir, isterse terkeder. İmâm Mâlik'e göre ise, sürgün kadınlara değil, sadece erkeklere uygulanır. Zîrâ sürgün, kadınların korunmalarına engeldir. Ne kadınların, ne de erkeklerin sürgününe dâir bir şey vârid olmamıştır. (Haber vârid olmamıştır) Ubade ve Ebu Hüreyre hadîslerinde Rasûlullah (s.a.) in, evlenmeden zina eden kişi hakkında bir sene sürgün ve haddin uygulanmasına —hadîsi Buhârî rivayet etmiştir— hükmetmesi; mânâya mahsûstur ki, o da sürgünden maksad korumadır. Bu gaye ise kadınların sürgü­nünde gerçekleşemez. En doğrusunu Allah bilir.

2- Câriye; zina ettiğinde, evlendikten sonra elli değnek vurulur. Te'dîb için belli bir sayı olmaksızın dövülür. Daha önce İbn Cerir'in Saîd İbn Cübeyr'den naklen rivayet ettiğini görmüştük ki, buna göre; câriye evlenmeden önce dövülmez. Şayet sürgün edilmek istenirse bu te'vîl neticesi ortaya çıkmış bir görüş olur, değilse bu da ikinci görüş gibidir.

Diğer bir görüşe göre; câriye evlenmeden önce yüz, evlendikten son­ra elli değnekle cezalandırılır. Nitekim Dâvûd'dan gelen rivayetlerin meşhur olanı budur. Bu konudaki sözlerin en zayıfı; cariyenin evlen­meden önce elli değnekle cezalandırılması, evlendikten sonra ise taşlanarak Öldürülmesidir. Bu görüş Ebu Sevr'e aittir. Ve bu, daha zayıftır, doğruyu ancak Allah bilir.

Allah Teâlâ: «Bu; içinizden günâha girme korkusu olanlaradır.» buyuruyor. Yukarda geçen şartlarla câriye nikahlamak; ancak zinaya düşmekten korkan, cinsel temas konusunda kendisine sabır zor gelen, bu sebeple büsbütün günâha girenlere mubahtır. İşte bu durumda câ­riye ile evlenebilir. Câriye ile evliliği terk edip kendini zinadan alıkoy­maya çalışsa elbetteki bu, kendisi için daha hayırlıdır. Zîrâ câriye ile evlendiğinde, bu evlilikten doğacak çocuklar cariyenin efendisinin kö­leleri olacaktır. Ancak İmâm Şafiî'nin eski görüşüne göre; câriye ile evlenen arap ise, cariyenin ondan olacak çocukları köle olmaz. İşte bunlara işaretle Allah Teâlâ: ((Sabretmeniz ise sizin için daha hayırlı­dır. Allah Ğafûr'dur, Rahîm'dir.» buyuruyor.

Cumhûr-ı Ulemâ; cariyeleri nikahlamanın caiz olduğuna bu âyeti delil getirirler. Şu kadar var ki; onları nikâhlamakla doğacak çocuk­ların köleliği ve hür kadınların terk edilerek cariyelere yönelinmesi horlanma olduğundan dolayı, cariyelerle evlenebilmek için hür kadın­ları nikâhlamaya güç yetirememe ve günâha düşme korkusu şartları­nın bulunması gereklidir. Bu iki konuda (bu iki şartı aramada) Ebu Ha-nîfe ve arkadaşları Cumhûr'a muhalefetle, derler ki: Hür kadınla evli olmayan kişi, hür bir kadınla evlenmeye gücü yetsin ya da yetmesin, günâha girmekten korksun ya da korkmasın; mü'min veya ehl-i kitâb-ian bir cariyeyi nikahlayabilir. Bu görüşe varmalarında dayanakları; Mâide sûresinin âyetidir. Bu âyette iffetli kadınlar kasdedilmektedir. Ve hem hür hem de cariyeleri kapsamaktadır. Bu âyet ise umûmîdir. Cumhûr'un kavline göre delâleti de açıktır. En doğrusunu Allah bilir.20

İzahı

26 — Allah, size bilmediklerinizi açıkça bildirmek, sizden öncekilerin yollarını size göstermek ve tevbelerinizi kabul etmek ister. Allah Alîm'dir, Hakîm'dir.

27 — Allah sizin tevbelerinizi kabul etmek ister. Şeh­vetlerine uyanlar da sizin büyük bir sapıklığa düşmenizi isterler.

28 — Allah (tekliflerini) sizden hafifletmek istiyor. Çünkü insan, zayıf yaratılmıştır.

Kolaylık Dini

Ey îmân edenler, Allah Teâlâ bu ve başka sûrelerde size helâl ve haram kıldığı şeyleri açıklamak ister. Ayrıca «Sizden öncekilerin yolla­rını (onların güzel yollarını, sevdiği ve hoşnûd olduğu şeriatlarına uy­manızı) göstermek ve (günâh ve haramlardan) tevbelerinizi kabul et­mek ister. (Allah kanun koymada, kaderinde, işlerinde ve sözlerinde Alîm'dir, hikmet sahibidir.) Şehvetlerine uyanlar (yahûdî, hıristiyan ve zina edenlerden şeytâna uyanlar) da sizin büyük bir sapıklığa (hak­kı bırakıp ta bâtıla) düşmenizi isterler. Allah Teâlâ (şeriatlarında, emir­lerinde, yasaklarında ve sizin için takdir ettiği şeylerde) sizin yükünüzü hafifletmek istiyor. (Mücâhid ve başkalarının da dediği gibi bir takım şartlarla cariyeleri mübâh kılmıştır.) insan zayıf yaratılmıştır.» O hal­de nefsinde, azminde ve hükmündeki zayıflık sebebi ile; bu hafifletme ona münâsib düşmüştür.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Muhammed îbn İsmail'in... İbn Tâ-vûs'tan, onun da babasından naklettiğine göre; o : «Çünkü insan zayıf yaratılmıştır.» âyeti hakkında; kadınlar konusunda zayıf yaratılmış­lardır, demiştir. Vekî' de; kadınların yanında aklı gider, demiştir.

İsrâ gecesi Peygamberimiz (s.a.) Sidre-i Müntehâ'dan dönüşünde yanma uğradığında Hz. Mûsâ (a.s.) Efendimize: Size ne farz kılındı? diye sormuş. Efendimizin; her gün ve gecede bana elli (vakit) namaz emretti, cevâbı, üzerine : Rabbına dön ve ondan hafifletme iste. Çünkü ümmetin buna güç yetiremez. Ben senden önce insanları bundan daha azı ile denedim de, yerine getirmekten âciz kaldılar. Senin ümmetin ise kulak, göz ve kalbleri yönüyle daha zayıftır, demişti. Efendimiz Rabbına dönmüş, o da on vakte indirmiş, sonra Hz. Musa'ya dönmüş ve bu gidip gelmeler sonunda namaz, beş vakte inmiştir.21

İzâhı

29 — Ey îmân edenler, mallarınızı aranızda karşılıklı rızâ ile gerçekleştirdiğiniz ticâret yolu hâriç; bâtıl yollarla yemeyin. Ve kendinizi öldürmeyin. Şüphesiz ki Allah, si­zin için Rahîm olandır.

30 — Kim, zulüm ve düşmanlıkla bunu yaparsa, ya­kında biz onu cehenneme sokacağız. Bu, Allah'a kolaydır.

31 — Size yasaklanan büyük günâhlardan kaçınırsanız, küçük günâhlarınızı örter ve sizi şerefli bir mevkie koyarız.

Büyük Günâhlar

Allah Teâlâ bu âyette faiz, kumar ve bunlara benzeyen çeşitli meş­ru' olmayan kazanç şekilleriyle mü'minlerin, birbirlerinin mallarını bâtıl yolla yemelerini yasaklıyor. Çeşitli hîleli yollar hüküm yönüyle meşru' gibi görünse de Allah Teâlâ faiz için hile kastedildiğini, bunu yapanın bu maksadla yaptığım bilir.

İbn Cerîr der ki: Bize Abdülvehhâb'ın... tbn Abbâs'tan rivayet et­tiğine göre; bir adamdan bir elbise satın alarak; eğer hoşnûd olursam alırım, hoşnûd olmazsam yanında bir dirhem ile onu İade ederim, di­yen bir adam hakkında o, şöyle demiştir : Bu kişi Allah'ın : «Mallarınızı bâtıl yollarla yemeyin.» âyetinde işaret buyurduğu kişidir.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ali İbn Harb'ın... Abdullah'dan nak­lettiğine göre; bu âyet muhkemdir, neshedilmemiştir ve kıyamet gü­nüne kadar da neshedilmeyecektir.

İbn Abbâs'tan naklen Ali İbn Ebu Talha anlatıyor: Allah Teâlâ: «Ey îmân edenler, mallarınızı aranızda bâtıl yollarla yemeyin» âyetini indirince, müslumanlar; Allah Teâlâ, mallarımızı aramızda bâtıl yol­larla yemeyi, bize yasaklıyor. Yiyecek, malların en üstünüdür. Hiç kim­seye başka birinin yanında (yemek) yemesi helâl değildir. İnsanlar ne yapsınlar? Nasıl davransınlar, dediler. Allah Teâlâ da bundan son­ra; Nûr sûresinin 61. âyetini indirdi.

Allah Teâlâ : ('Karşılıklı rızâ ile gerçekleştirdiğiniz ticâret yolu hâ­riç» buyuruyor. Mal kazanmada, haram yollara tevessül etmeyiniz. Sa­tıcı ve alıcının hoşnûdluğu (karşılıklı rızâ) ile olan meşru' ticârete ge­lince; bunu yapm ve meşru' ticaret ile mal kazanmaya çalışın. Nitekim Allah Teâlâ başka âyetlerde de şöyle buyurur:

«Allah'ın haram kıldığı canı öldürmeyin. Hak ile olması müstes­na.» (En'âm, 151)

«Orada Ölümü tatmazlar, ilk ölüm müstesna.» (Duhân, 56)

Bu âyet-i kerlme'yi delil getirerek İmâm Şafiî; satışın ancak ka­bul ile sahih olacağım söyler. Çünkü kabul, hoşnûdluğa (karşılıklı rı­zâya) delâlet eder. Karşılıklı alıp verme ise, hoşnûdluğa delâlet etmez. Bu konuda Cumhûr'a muhalefet eden Mâlik, Ebu Hanîfe, Ahmed ve bunların ashabı; sözlerin hoşnûdluğa delâlet ettiği gibi fiillerin de bazı yerlerde kesin olarak hoşnûdluğa (karşılıklı rızâya) delâlet ettiğini söyleyerek, karşılıklı alıp venne ile meydana gelen satışın, mutlak ola­rak sahîh olduğunu söylerler. Onlardan bu satışın küçük şeylerde ve İnsanların satış saydığı hususlarda sahîh olacağını söyleyenler de vardır. Bu, mezheb nıuhakkıklarınca ihtiyatlı bir görüş olarak ileri sü­rülmüştür. En doğrusunu Allah bilir.

Mücâhid âyetteki ticârete; birinin bir diğerine verdiği hediyeyi de ilâve ederek âyeti şöyle anlar : Aranızda karşılıklı rızâ ile gerçekleş­tirdiğiniz ticâret yani satış, ya da birinin bir diğerine hediye olarak vermesi yolu hâriç.

Bunu, İbn Cerîr rivayet eder ve der ki: Bize İbn Vekî'in... Mey-mûn İbn Mihrân'dan naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyur­muşlardır : Satış; karşılıklı rızâ iledir. Muhayyerlik de «Safka» (satıcı ile alıcının ellerini sıkmalarından) dan sonradır. Bir müslümanın di­ğer bir müslümam aldatması helâl değildir. Bu, mürsel bir hadistir.

Muhayyerliğin (alış-veriş yapılan) mecliste olması; karşılıklı rızâ­nın tamâmındandır. Nitekim Buhârî ve Müslim'deki bir hadiste Rasû­lullah (s.a.) : Satıcı ve alıcı birbirlerinden ayrılmadıkça muhayyerdir­ler, buyurmuştur. Buhârî'nin lafzı ise şöyledir:

îki kişi alış-veriş yaptığında, her bireri birbirlerinden ayrılmadıkça muhayyerdirler.

Bu hadîs gereğince Şafiî, Ahmed ve bunların ashabı ile, selef ve halefin cumhûr'u alış-veriş akdinden sonra üç güne kadar —ki bu süre içinde satılan malın (kusuru) ortaya çıkacaktır— muhayyerlik şartının meşru' olduğunu söylemişlerdir. Bu, köylerde ve benzeri yer­lerde bir seneye kadar uzayabilir. Nitekim İmâm Mâlik'ten gelen ri­vayetlerin meşhur olanı budur. Bunlar, karşılıklı alıp verme şeklin­deki satışın mutlak olarak sahîh olduğunu söylerler. Bu Şafiî'nin mez­hebindeki kavillerden birisidir. Onlardan karşılıklı alıp verme şeklin­deki satışın, insanların satış sayacakları küçük şeylerde sahîh oldu­ğunu söyleyenler de vardır. Bu, ashâbdan bir grubun da tercih ettiği görüştür.

Allah Teâlâ «(Allah'ın haramlarını işlemek, O'nun günâh saydığı şeyleri yapmak ve mallarınızı aranızda batıl yollarla yemek suretiyle) kendinizi Öldürmeyin. Şüphesiz ki Allah (size emrettiği ve yasakladığı şeylerde) sizin için Rahîm olandır.» buyuruyor.

îmâm Ahmed der ki: Bize Hasan İbn Musa'nın... Amr îbn el-As'-dan naklettiğine göre; o şöyle demiştir: (Hz. Peygamber onu) Zât'üs-Selâşil senesi (bir yere seriyye olarak göndermişti.) Çok soğuk bir ge­cede ihtilâm oldum. Gusledersem helak olacağımdan korktum, teyem­müm ettim, sonra arkadaşlarıma sabah namazını kıldırdım. Rasûlul­lah (s.a.) a gelince durumu kendisine haber verdim. Şöyle buyurdu : Ey Amr, arkadaşlarına cünüp olarak mı namaz kıldırdın? Ben: Ey Allah'ın Rasûlü son derece soğuk bir gecede ihtilâm oldum. Gusledersem helak olacağımdan korktum. Allah Teâlâ'nm : «Ve kendinizi öldürme­yin, şüphesiz ki Allah, sizin için Rahîm olandır.» sözünü hatırladım. Teyemmüm ettim, sonra namaz kıldırdım, dedim. Allah Rasûlü güldü ve bir şey söylemedi.

îbn Merdûyeh bu âyetin tefsirinde, Ebu Hüreyre'den rivayet edi­len A'meş hadîsini zikreder. Bu hadîste Rasûlullah (s.a.) şöyle buyu­rur : Kim kendisini bir demirle Öldürürse kıyamet günü o demiri kar­nına vurarak cehennemde ebedî kalacaktır. Kim kendini zehirle öl­dürürse, cehennem ateşinde elindeki zehiri içerek ebedî kalacaktır. Kim bir dağdan kendini atarak (yuvarlayarak) öldürürse; o da ebedî kalmak üzere cehennem ateşine yuvarlanacaktır.

Bu hadîs; Buhârî ve Müslim'de mevcûddur. Aynı şekilde Ebu Ze-nâd'm... Sabit İbn Dahhâk'dan rivayetinde Rasûlullah (s.a.) : Kendi­sini bir şeyle öldüren kişi, kıyamet gününde o şeyle azâblandınlacak-tır, buyurmuştur. Bu hadîsi bir cemâat Ebu Kılâbe kanalıyla tahrîc etmişlerdir. Buhârî ve Müslim'de Hasan kanalıyla Cündüb İbn Abdul-lah'dan rivayet edilen bir hadiste Allah Rasûlü şöyle buyurmuşlardır: Sizden önceki ümmetlerden bir adam yaralanmıştı, (acısına dayana­mayıp) bir bıçak alarak elini kesti. Kan kesilmedi ve öldü. Allah Teâlâ: «Ona cenneti haram kıldım.» buyurdu.

Bunun için Allah Teâlâ : «Kim zulüm ve düşmanlıkla bunu ya­parsa (Allah'ın yapılmasını yasakladığı şeyi, zulüm ve düşmanlıkla hem de haram kılındığını bilerek, Allah'ın haram kıldığını yapmaya cesaret ederek işlerse, yakında biz onu cehenneme sokacağız.» buyuru­yor. Bu, şiddetli bir tehdîd, kuvvetli bir vaîddir. Kulak verip şâhid olan her akıl sahibi bundan sakınsın.

Allah Teâlâ : «Size yasaklanan büyük günâhlardan kaçınırsanız (size yasakladığımız günâhların büyüklerinden uzak durursanız), kü­çük günâhlarınızı örter ve sizi şerefli bir mevkie (cennete) koyanz» buyuruyor.

Bu âyet-i kerîme ile ilgili bir çok hadîs vârid olmuştıir. Şimdi bun­lardan bize ulaşanları zikredelim :

İmâm Ahmed der ki: Bize Hüşeym'in... Selmân el-Fârisî'den nak­lettiğine göre; o şöyle demiştir: Allah Rasûlü bana: Cum'a günü ne­dir, biliyor musun? diye sordu. Ben : Allah'ın babanızı topladığı gün­dür, dedim. Efendimiz: Fakat cum'a günü nedir, biliyor musunuz? Kişi, o gün temizlenir. Temizliğini güzelce yapar. Sonra Cum'a'ya gi­derek, İmâm namazını bitirinceye kadar susarsa bu; o gün ile gelecek cum'a arasındakiler için —öldürücü şeylerden sakındığı sürece— bir keffâret olur, buyurdular. Bu hadîsi değişik bir vecihle Buhârî de Sel-mân'dan rivayet etmiştir.

Ebu Ca'fer İbn Cerîr diyor ki: Bize Müsennâ'nın... Ebu Hüreyre ve Ebu Saîd'den naklettiğine göre; o ikisi şöyle demişlerdir: Bir gün Rasûlullah (s.a.) hutbesinde bize üç kerre : Nefsim (kudret) elinde olan (Allah) a yemîn ederim ki, diye hitâb ederek ağladı. Hepimiz ağ­ladık. Allah Rasûlünün neye yemîn ettiğini bilmiyorduk. Sonra başım kaldırdı. Yüzünde bir gülümseme ve müjde vardı. Bu, bize kırmızı de­velerden daha sevimli gelmişti. Şöyle buyurdu: Beş vakit namazı kı­lan, ramazân orucunu tutan, zekâtı veren ve yedi büyük günâhtan sa­kınan hiçbir kul yoktur ki; cennet kapılan ona açılarak, selâmet içinde buraya gir, denilmesin.

Hadîsi; Neseî, Hâkim Müstedrek'inde; Leys İbn Sa'd'dan rivayet ederler. Hadîsi Hâkim ve İbn Hibbân da Sahîh'inde Abdullah îbn Vehb kanalıyla... Saîd îbn Ebu Hilâl'den rivayet etmişlerdir. Hâkim; Buhârî ve Müslim'in şartlarına göre, sahihtir, ancak tahrîc etmemişlerdir, der.

Buhârî ve Müslim'de; Süleyman îbn Bilâl kanalıyla... Ebu Hü-reyre'den rivayet edildiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş­lardır : Helak edici yedi günâhtan sakının. Ey Allah'ın Rasûlü, bun­lar nelerdir? diye soruldu. Allah'a şirk koşmak, hak ile olmaksızın Al­lah'ın haram kıldığı bir canı öldürmek, sihir, faiz yemek, yetim malı yemek, harp günü kaçmak, habersiz ve îmânlı evli kadınlara iftira at­maktır, buyurdular.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın... Ebu Hüreyre'den naklet­tiğine göre; Rasûlullah (s.a.) : Büyük günâhlar yedidir. îlki Allah'a şirk koşmaktır. Sonra haksız yere bir nefsi (insanı) öldürmek, faiz ye­mek, büyüyünceye kadar yetîm malı yemek, harpten kaçmak, evli ka­dınlara zina atfetmek ve hicretten sonra tekrar bedevîliğe dönmektir, buyurdular.

Bu yedi günâhın büyük günâh olarak belirtilmesi bunların dışında büyük günâh olmamasını gerektirmez. Ancak mefhûm-u muhalif ile hareket edenlere göre; sadece bunlar büyük günâhtır. Fakat karine olmaksızın mefhûm-u muhalif ile hareket etmek zayıftır. Özellikle mef­hûm-u muhalifin mümkün olmadığı konusunda delil var ise. Nitekim bu yedi günâhın dışında büyük günâhlar olduğunu belirten başka ha­dîsleri de zikredeceğiz. Bunlardan birisi Hâkim'in Müstedrek'inde ri­vayet ettiği şu hadîs-i şeriftir: Bize Ahmed İbn Kâmil el-Kâzî'nin... Umeyr İbn Katâde'den —ki ashâbtandır— bizzat imlâ ettiğine göre Rasûlullah (s.a.) veda haccında şöyle buyurmuşlardır: «Dikkat edin! Allah'ın dostları; üzerlerine farz kılınan beş vakit namazı kılanlar, raj mazânı oruçlu geçirerek sevabını AUah'dan bekleyenler, bunu üzerle­rinde bir hak olarak görenler, sevabını Allah'tan bekleyerek malının

zekâtını verenler ve Allah'ın yasakladığı büyük günâhlardan çekinen­lerdir (kaçınanlardır). Sonra bir adam; ey Allah'ın Rasûlü, büyük gü­nâhlar nelerdir? diye sordu. Allah Rasûlü: Dokuzdur; Allah'a şirk koşmak, bir mü'mini haksız yere öldürmek, harb günü kaçmak, yetîm malı yemek, faiz yemek, evli bir kadına zina iftirası atmak, müslü-man ana-babaya âsî olmak, Ölü ve diri iken kıbleniz olan Beyt'ül-ha-râm'ı helâl saymak. Bu büyük günâhları işlemeden namazı kılıp ze­kâtını vererek ölen bir kişi; kapı kanatları altından olan bir evde Pey­gamber (s.a.) ile birlikte olacaktır, buyurdular. Hâkim hadîsi uzunca rivayet etmiş, Ebu Dâvûd ve Tirmizî de Muâz İbn Hânî'den bu hadîsi muhtasar olarak tahrîc etmişlerdir. İbn Ebu Hatim, hadîsi genişçe ri­vayet ederken, Hâkim, Abdülhamîd îbn Sinan dışında senedindeki bü­tün ravîler Buhârî ve Müslim'de hüccet kabul edilen râvîlerdir, demiş­tir. Ben de derim ki: Abdülhamîd İbn Sinan Hicâzlıdır. Sadece bu ha-hîsi ile bilinir, tbn Hibbân kendisini «Kitab'üs-Sikâ» da zikreder. Bu­hârî de; onun hadîsi şüphelidir, der.

îbn Merdûyeh diyor ki: Bize Abdullah İbn Ca'fer'in... Abdullah İbn Amr'dan naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.) minbere çıktı ve, yemîn ederim, yemîn ederim, buyurarak indi. Sonra şöyle buyurdu: Müjdeler olsun size, müjdeler olsun size, kim beş va­kit namazı kılar ve yedi büyük günâhtan sakınırsa; cennet kapıların­dan çağırılır ve gir, denilir: Abdülazîz; selâmet ile gir, ilâvesini yapar. Muttalib der ki: Birisi Abdullah İbn Amr'a sordu. Rasûlullah'ın bun­ları (yedi büyük günâhı) zikrettiğini duydun mu? Abdullah, evet dedi: Ana babaya âsî olmak, Allah'a şirk koşmak, bir şahsı öldürmek, evli kadınlara zina iftirasında bulunmak, yetîm malı yemek, harpten kaç­mak ve faiz yemek.

Ebu Ca'fer İbn Cerîr tefsirinde der ki: Bize Ya'kûb'un... Taysele îbn Miyâs'dan naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Haricîlerden bir grupla beraberdim. Büyük günâhlardan sandığım bazı günâhlar iş­ledim. İbn Ömer'e kavuştuğumda ona: Ben bir takım günâhlar işle­dim ki, onlann büyük günâhlardan olduğunu sanıyorum, dedim. Nedir onlar? diye sorduğunda, ben : Şöyle şöyle yaptım, dedim. O da : Büyük günâhlardan değildir, dedi. Ben : Şöyle şöyle yaptım, dedim. O da : Büyük günâhlardan değildir, dedi. —Taysele yaptıklarının ismini ver­miyor— ve şöyle devam etti: Büyük günâhlar, dokuzdur. Şimdi ben onları sana sayacağım: Allah'a şirk koşmak, haksız yere birisini (bir nefsi) öldürmek, harpten kaçmak, evli bir kadına zina iftirası atmak, faiz yemek, yetîm malını zulüm ile yemek, mescid-i harâm'da ilhâd, sihir yapmak (ya da sihir yaptırmak), âsî gelmekten dolayı ana baba­nın ağlaması. Râvî Ziyâd, der ki: Taysele şöyle der: Benim korkumu gören İbn Ömer: Ateşe girmekten korkuyor musun? diye sordu. Ben evet deyince anan - baban sağ mı? diye sordu. Ben evet annem yanım-dadır, dedim. Allah'a yemîn ederim ki; ona karşı sözünü yumuşatır ve yemek yedirirsen cehennemi gerektiren günâhlardan sakındığın müd­detçe, mutlaka cennete girersin, dedi.

tbn Cerîr der ki: Bize Süleyman İbn Sâbit'in... Taysele İbn Ali'­den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: İbn Ömer'e vardım. Arafe'de bir misvak ağacının gölgesindeydi. Başına ve yüzüne su serpiyordu. Ona: Bana büyük günâhlardan haber ver, dedim. Bu günâhlar do­kuzdur, dedi. Ben : Nedir onlar diye sorunca o, şöyle cevapladı: Allah'a şirk koşmak, evli bir kadına zina iftirası atmak. Ben, Öldürmeden Önce mi? diye sordum. Evet, dedi, mü'min bir şahsı öldürmek, harpten kaç­mak, sihir, faiz ve yetim malı yemek, müslüman ana babaya âsî gel­mek ve ölüyken de diri iken de kıbleniz olan Beyt'ül-harâm'da ilhâd (küfür). İbn Cerîr hadîsi bu iki kanaldan mevkuf olarak rivayet etmiş­tir. Hadîsi Ali îbn el-Ca'd da... Taysele İbn Ali'den nakleder ki; Tay­sele şöyle demiştir : Arefe gecesi İbn Ömer'e vardım. O bir misvak ağa­cının gölgesinde idi. Başına su serpiyordu. Ona büyük günâhlardan sordum. Şöyle dedi: Rasûlullah (s.a.) ı, onların yedi tane olduğunu söylerken duydum. Ben: Onlar nelerdir? diye sordum. Şöyle cevapladı: Allah'a şirk koşmak, evli bir kadına zina iftirası atmak, —Ben: kan­dan önce mi? diye sordum. O, evet dedi.— Mü'min bir şahsı öldürmek, harpten kaçmak, sihir, faiz ve yetim malı yemek, ana babaya isyan etmek, diriyken ve ölü iken kıbleniz olan Beyt'ül-harâm'da ilhâd.

İmâm Ahmed der ki: Bize Zekeriyyâ îbn Adiyy'in... Ebu Eyyûb'-dan rivayetine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Kim, hiçbir şeyi O'na şirk koşmadan Allah'a ibâdet eder, namaz kılar, zekât verir, ramazân orucunu tutar ve büyük günâhlardan sakınırsa; cennet onun­dur —ya da cennete girer— Bir adam efendimize; büyük günâhlar ne-f lerdir? diye sordu. Efendimiz; Allah'a şirk koşmak, müslüman birisini öldürmek ve harp günü kaçmaktır, buyurdular. Hadîsi Ahmed ve Ne-seî başka bir şekilde Bakiyye'den rivayet etmişlerdir.

Hafız Ebu Bekr İbn Merdûyeh tefsirinde şöyle der: Süleyman İbn Dâvûd... Ebu Bekr İbn Muhammed İbn Amr İbn Hazm'dan o, baba­sından, o da, dedesinden naklediyor ki; şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.) yemenlilere; içinde ferâiz, sünnetler ve diyetler bulunan bir mektup yazarak Amr İbn Hazm ile gönderdi. Râvî der ki: Kıyamet günü, Allah katında büyük günâhların en büyüğü Allah'a şirk koş­mak, mü'min bir şahsı haksız, yere öldürmek, harp günü Allah yolun­da savaştan kaçmak, ana babaya âsî olmak, evli bir kadına zina iftirası atmak, sihir öğrenmek, faiz ve yetim malı yemek, mektupta yazılıydı. İmâm Ahmed rivayet ediyor: Bize Muhammed îbn Ca'fer'in... Enes İbn Mâlik'ten naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) büyük günâhları zikretti —yada büyük günâhları efendimize sordular— ve şöyle bu­yurdu : Bunlar, Allah'a şirk koşmak, bir şahsı öldürmek, ana babaya âsî olmak. Rasûlullah şöyle devam etti: Büyük günâhların en büyü­ğünü size haber vereyim mi? Yalan söylemek veya yalan yere şâhidlik yapmaktır. Râvî Şu'be; kuvvetle sanıyorum ki, yalan şâhidlik buyurdu, demiştir.

Bu hadîsi Buhârî ve Müslim, Şu'be kanalıyla tahrîc etmişlerdir, Aynı hadîsi başka ve garîb iki kanaldan olmak üzere İbn Merduyeh Enes'ten rivayet etmiştir.

Abdurrahmân İbn Ebu Bekr'in, babasından rivayet ettiği ve Bu­hârî ile Müslim'in tahrîc ettikleri bir hadîste Rasûlullah (s.a.) : Size büyük günâhların en büyüğünü haber vereyim mi? dedi. Biz; evet ey Allah'ın Rasûîü deyince de; Allah'a şirk koşmak, ana babaya âsî gelmek, buyurdu. Efendimiz dayanmış duruyordu. Oturdu ve, dikkat edin, yalan şâhidlik, dikkat edin, yalan söz, buyurdu. Ve bunu o ka­dar tekrarladı ki, biz keski sussa dedik.

Buhârî ve Müslim'de Abdullah İbn Mes'ûd'dan rivayet ediliyor ki, o şöyle demiştir : Ey Allah'ın Rasûlü, günâhların hangisi en bü­yüktür? diye sordum. Seni yaratmış olduğu halde Allah'a şirk koş-mandır, buyurdular. Ben, sonra hangisi? diye sordum. Seninle bera­ber yiyecek korkusuyla çocuğunu öldürmendir, buyurdu. Ben, sonra hangisi? diye sordum. Komşunun hanımı ile zina etmendir, diye bu­yurdu. Ve : «Onlar ki, Allah'ın yanında başka bir tanrıya tapıp yal-varmazlar...» (Furkân, 68) âyetini okudular.

İbn Ebû Hatim diyor ki: Bize Yûnus İbn Abd'ül-A'lâ'mn... Ab­dullah İbn Amr İbn Âs'tan —ki o, Mekke'de Hicr'de idi— naklettiği­ne göre; ona içkiyi sordular. Allah'a yemin ederim ki, bu makamda benim gibi bir ihtiyarın Allah Rasûlü'ne isnâd ederek yalan söylemesi, Allah katında çok büyüktür, dedi. Sonra dönerek şöyle dedi: O'na içkiyi sordum. O; büyük günâhların en büyüğüdür, kötülüklerin ana-sıdır. Kim içki içerse namazı terkeder, annesi, teyzesi ve halası ile zina eder, buyurdular. Hadîs bu yönden garîbtir.

Hafız Ebu Bekr İbn Merduyeh, Abdülazîz İbn Muhammed kana­lıyla... Salim İbn Abdullah'dan, o da babasından rivayet ediyor ki, Hz. Ebu Bekr, Ömer İbn el-Hattâb ve Rasûlullah (s.a.) m ashabından bir grup —Allah hepsinden razı olsun— Rasûlullah (s.a.) in vefatın­dan sonra oturarak büyük günâhların en büyüğünü zikretti. Yanla­rında danışabilecekleri (bu konuyu soracakları) birisi yoktu. Beni bu konuyu sormam için Abdullah İbn Amr îbn el-Âs'a gönderdiler. Bü­yük günâhların en büyüğünün, içki içmek olduğunu bana haber verdi. Ben de onlara giderek bunu naklettim. Bunu garîb karşıladılar ve he­men evlerine gittiler. O da onlara haber verdi ki; Rasûlullah (s.a.) m yanında şöyle konuşulmuştu : îsrâiloğullarmdan bir kral bir adamı yakalayarak içki içmek, bir şahsı öldürmek, zina etmek, domuz eti yemek veya öldürülmek arasında istediğini seçmesi için muhayyer bı­raktı. O da içki içmeyi tercih etti. îçki içince dilediği her şeyi yap­maktan geri durmadı. Buna cevap olarak Allah Rasûlü bize şöyle bu­yurdu : Her kim içki içerse, kırk gece namazı kabul olunmaz. Mesa­nesinde içkiden bir şey olduğu halde ölen kimseye Allah cenneti haram kılar. Şayet kırk gece içinde ölürse, câhiliyyet ölümü üzre Ölmüş olur.

Hadîs bu yönden (bu şekliyle) gerçekten garîbdir. Hadisin sene­dinde bulunan Dâvûd İbn Salih, Ansâr'm kölesi Temnıâr el-Medenî'dir. İmâm Ahmed; Onda bir beis görmem, derken, İbn Hibbân onu sağlam râvîler arasında zikreder. Ben, onu cerheden birini görmedim, der.

İmâm Ahmed diyor ki: Bize Muhammed İbn Ca'fer'in... Abdul­lah İbn Amr'dan, onun da Rasûlullah (s.a.) dan naklettiğine göre; Hz. Peygamber şöyle buyurmuşlardır: Büyük günâhların en büyüğü Allah'a şirk koşmak, ana babaya âsî olmak, veya bir şahsı öldürmek ve yalan yemindir. Hadîsi Buhârî, Tirmizî ve Neseî, Şu'be kanalıyla rivayet etmişlerdir.

İbn Ebu Hatim diyor ki: Bize babamın... Abdullah İbn Uneys'den, onun da Rasûlullah (s.a.) dan naklettiğine göre; şöyle buyurmuşlar­dır : Büyük günâhların en büyüğü Allah'a şirk koşmak, ana babaya âsî olmak ve yalan yere yemîn etmektir. Kim yalan yere Allah adına yemin eder de; ona bir sinek kanadı kadar bir şey katarsa, kıyamet gününe kadar onun kalbinde siyah bir nokta oluşur. Hadîsi İmâm Ah­med Müsned'inde, Abd İbn Humeyd tefsirinde rivayet ederler. Tirmizî de hadîsi Abd İbn Humeyd'den rivayetle tahrîc eder ve bu, hasen, garîb bir hadîstir. Hadîsin senedinde geçen Ebu Ümâme el-Ansârî, İbn Sa'lebe olup ismi bilinmiyor. Rasûlullah (s.a.) dan hadîsler rivayet etmiştir, demektedir.

îbn Ebu Hatim diyor ki: Bize Amr îbn Abdullah'ın... Abdullah İbn Amr'dan — Süfyân hadîsi merfû' olarak mis'âr ise Abdullah İbn Amr'da mevkuf olarak rivayet ederler— naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Kişinin ana babasına sövmesi büyük günâhlardandır. Kişi, ana babasına nasıl söver, diye sordular. Şöyle dedi: Kişi başka biri­nin babasına söver, o babasına sövülen de kalkar onun babasına söver, annesine söver, o da kalkar şovenin annesine söver.

Bu hadîsi Buhârî, Ahmed îbn Yûnus kanalıyla... Abdullah İbn Amr'dan tahrîc etmiştir. Buna göre; Rasûlullah (s.a.) : Kişinin ana babasına la'net etmesi; büyük günâhların en büyüklerindendir, bu­yurdu. Kişi, ana babasına nasıl la'n'et eder? diye sordu. Efendimiz: Birisi başka birinin babasına söver, o da kalkar şovenin babasına söver. Anasına söver, anasına sövülen de kalkar diğerinin anasına söver, buyurdu.

Hadîsi Müslim merfû' olarak rivayet ederken, Tirmizî sahîh oldu­ğunu söyler.

Sahîh bir hadîste Rasûlullah (s.a.) : Müslümanla (karşılıklı) sö­vüşmek fısk (günâh), onunla vuruşmaksa küfürdür, buyurmuştur.

İbn Ebu Hatim diyor ki: Bize Abdurrahmân îbn İbrahim'in... Ebu Hüreyre'den naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: Müslüman kişinin ırzı, iki sövme ve bir sövme büyük günâhların en büyüklerindendir.

Hadîs bu şekliyle rivayet edilmiş ve Ebu Dâvûd Sünen'inin Ki-tab'ul-Edeb kısmında bu hadîsi Ca'fer İbn Müsâfir kanalıyla... Ebu Hüreyre'den tahrîc etmiştir. Buna göre; Rasûlullah (s.a.) : Kişinin haksız yere bir müslümanın ırzına dil uzatması, büyük günâhlann en büyüklerindendir. Bir sövmeye karşılık iki sövme de büyük günâhlar­dandır, buyurmuşlardır.

İbn Merdûyeh de aynı hadîsi; Abdullah İbn Alâ kanalıyla... Ebu Hüreyre'den nakleder. İbn Ebu Hatim rivayet ediyor: Bize babamın..; İbn Abbâs'tan, onun da Hz. Peygamberden naklettiğine göre; Rasûlul­lah şöyle buyurmuşlardır: Kim özürsüz olarak iki namazın arasım birleştirirse; büyük günâhlann kapılarından bir kapıya varmış olur. Hadîsi Ebu îsâ et-Tirmizî, Ebu Seleme Yahya îbn Halef'den, o da Mu'temir îbn Süleyman'dan rivayet etmiştir. Tirmizî şöyle der: Ha­dîsin senedinde bulunan Haneş, Ebu Ali er-Rahabî'dir o da Hüseyin İbn Kays olup hadîs ehlince zayıf görülmüştür. Ahmed ve başkaları da onun zayıf olduğunu söylerler.

îbn Ebu Hatim, Hasan îbn Muhammed İbn Sabah kanalıyla,.. Ebu Katâde'den rivayet ediyor ki, o şöyle demiştir : Bize Ömer'in mek­tubu okundu. Mektupta; özürsüz olarak iki namazın arasını birleştir­mek, harpten kaçmak ve soygun; büyük günâhlardandır, diyordu.

Bu hadîsin isnadı sahihtir. Burada kasdedilen ve zikredilen teh-dîd, takdîm ya da te'hîr suretiyle öğle ve ikindi namazlarını birleşti­renler hakkındadır. Akşam ve yatsı namazları da böyledir. Şer'î se­beplerden birisi ile bu iki namaz birleştirilebilir. Ancak bir kimse bu şer'î sebepler olmaksızın bu namazların arasını birleştirirse büyük gü­nâh işlemiş olur. O halde tamamıyla terkedenler hakkında ne demeli? Bunun içindir ki, Müslim Sahîh'inde Rasûlullah (s.a.) dan naklediyor ki; o şöyle buyurmuş : Kul ile şirk arasında namazı terk vardır. Sünen kitaplarında rivayet edildiğine göre; Rasûlullah (s:a.) : Bizimle onla­rın arasındaki and (fark) namazdır. Kim namazı terkederse küfre düşmüş olur. Kim ikindi namazını terkederse ameli boşa gitmiş olur.

Kim ikindi namazım kaçırırsa ailesini ve malını kaybetmiş gibi olur, buyurmuşlardır.

İbn Ebû Hatim, Ahmed İbn Amr îbn Ebu Âsim en-Nebîi kanalıy­la... İbn Abbâs'tan rivayet ediyor ki; Rasûlullah (s.a.) yanı üzeri da­yanmış duruyorlardı. Yanma bir adam girerek; büyük günâhlar ne­lerdir? diye sordu. Efendimiz : Allah'a şirk koşmak, Allah'ın rahme­tinden ümit kesmek ve Allah'ın hilesinden emîn olmaktır. Bu ise büyük günâhların en büyüğüdür, buyurdular.

İbn Merdûyeh, Muhammed İbn İbrahim İbn Bündâr kanalıyla... İbn Ömer'den naklediyor ki; o; Allah hakkında kötü zanda bulunmak, büyük günâhların en büyüğüdür, demiştir. Bu, gerçekten gârib bir hadistir.

Ebu Bekr İbn Merdûyeh, Süleyman İbn Ahmed kanalıyla... Mu­hammed İbn Sehv İbn Ebu Hasme'den, o da babasından rivayet ediyor ki; o şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.) m : Büyük günâhlar yedi tane­dir, bana onları sormıyacak mısınız? Bunlar; Allah'a şirk koşmak, bir şahsı öldürmek, harp günü kaçmak, yetim malı yemek, faiz yemek, evli bir kadına zina isnadında bulunmak ve hicretten sonra bedevîliğe dönmektir, buyurduklarını işittim. Bu hadîsin isnadı şüphelidir ve merfû' olarak rivayet edilmesi büyük bir hatâdır. Doğrusu, İbn Cerîr'in rivayet ettiği şu hadîstir: Bize Temîm İbn el-Muntasır'm... Muham­med İbn Sehl İbn Ebu Hasme'den, onun da babasından rivayetine göre; o şöyle demiştir : Ben bu mescidde idim. —Küfe mescidini kastediyor— Hz. Ali minberde insanlara (halka) hitaben şöyle diyordu : Ey insan­lar, büyük günâhlar yedi tanedir. Bunu insanlara işittirdi ve üç kere tekrarladı. Sonra, bana onları niçin sormuyorsunuz? dedi. Ey mü'min-lerin emîri, onlar nelerdir? diye sordular. Hz. Ali; Allah'a şirk koşmak. Allah'ın haram kıldığı bir nefsi öldürmek, evli bir kadına zina isnâd etmek, yetîm malı yemek, faiz yemek, harp günü kaçmak ve hicretten sonra bedevîliğe dönmektir, diye cevâb verdi. Babama; babacığım, hic­retten sonra bedevîleşmek buraya nasıl girmiş? diye sordum. Babam oğulcuğum, kişinin hicret edip de ganimetten hissesine kavuşup üze­rine cihâd vacip olduktan sonra bunu boynundan çıkarıp atarak eski­den olduğu hale, bedevîliğe dönmesinden daha büyük ne olabilir? diye cevâb verdi.

İmâm Ahmed'in Hâşim kanalıyla... Seleme İbn Kays el-Eşcai'den naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) Veda haccında şöyle buyurmuş­lardır : Dikkat edin, onlar dörttür (büyük günâhlar). Hiçbir şeyle Allah'a şirk koşmamanız, haksız yere Allah'ın haram kıldığı bir canı öldürmemeniz, zina etmemeniz ve hırsızlık yapmamanızdır. Râvî der ki; ben bunları Rasûlullah'tan işittiğim için o sayılanlar üzerinde çok titiz davrandım. İmâm Ahmed, Neseî ve tbn Mâce ayrıca bu hadîsi Mansûr'dan aynı isnâdla rivayet eder.

Daha Önce Ömer îbn el-Muğîre rivayeti ile geçen ve Dâvûd İbn Ebu Hind'in... tbn Abbâs'tan onun da Rasûlullah (s.a.) dan rivayet ettiği bir hâdis-i şerifte efendimiz: Vasiyyette zarar vermek büyük günâhlardandır, buyurmuşlardır. Bu hadîsin sahih olanı başkalarının Dâvûd'dan, onun İkrime'den, onun da İbn Abbas'tan rivayet edilenidir. İbn Ebu Hatim : Sahîh olan bunun, İbn Abbâs'ın sözü olduğudur, de­miştir.

İbn Cerîr der ki: Bize Ebu Küreyb'in... Ebu Ümâme'den naklet­tiğine göre RasûluUah (s.a.) dayanmış dururken, ashabından bir grup büyük günâhları zikrettiler. Ve dediler ki: Allah'a şirk koşmak, yeti­min malını yemek, harpten kaçmak, evli bir kadına zina isnadında bu­lunmak, ana babaya isyan etmek, yalan söylemek, ganimet malına hi-yânet etmek, sihir ve faiz yemektir. Rasûlullah (s.a.) buyurdular ki: «Allah'ın ahdini ve kendi yeminlerini az bir pahaya değişenlerin, âhi-rette hiçbir payı yoktur.» (Âl-i îmrân, 77) âyetini nereye koyuyorsu­nuz? Hadîsin isnadında zayıflık olmakla birlikte hasen bir hadîstir.

Selefin bu konudaki sözleri:

Mü'minlerin emîri Hz. Ömer ve Hz. Ali'den rivayet edilenler daha önce zikredilen hadîsler içinde geçmişti. îbn Cerîr diyor ki; bize Ya'-kûb1 İbn İbrahim'in... Hasan'dan naklettiğine göre; Mısır'da halktan bir grup Abdullah îbn Amr'a: Biz Allah'ın kitabında bazı şeyler gö­rüyoruz. Orada bunların yapılması emrediliyor da amel edilmiyor. Biz bu konuda mü'minlerin emîrine varmak (ve ona sormak) istiyoruz, dediler. îbn Amr ve beraberindekiler Hz. Ömer'e geldiler. Hz. Ömer; Amr'a, ne zaman geldin? diye sordu. O da falanca zamandan beri, diye cevâb verdi. Hz. Ömer izin ile mi geldin? diye sordu. Râvî diyor ki: İbn Amr'ın bu soruya nasıl cevâb verdiğini bilmiyorum. Sonra; ey mü'­minlerin emîri, bir kısım insanlar Mısır'da bana gelerek biz Allah'ın kitabında; bazı şeylerin yapılmasının emredildiğini ve bunların muk^ tezâsınca amel edilmediğini görüyoruz, dediler. Ve bu konuda sizinle buluşmak istediler, dedi. Hz. Ömer; onlan bana topla, dedi. Onları —îbn Avn (râvî) geniş bir meydanda dediğini sanıyorum— topladım. Ömer; onların en aşağı derecede olanını tutarak; Allah ve İslâm adı­na söyle. Kur'an'm tamâmını okudun mu? diye sordu. Adam, evet de­yince, onu tâm ihata ile ezberleyip gereğini yerine getirdin mi? diye sordu. Adam; Allah için hayır, diye cevâb verdi. Râvî diyor ki: Şayet evet deseydi; Ömer onunla çekişecek ve münazara edecekti. Kur'an'ı gözün ile tâm olarak kuşattın mı? onu sözünde tâm olarak uyguladın mı, işlerinde tâm olarak yerine getirdin mi? diye sordu. Daha sonra sonuncularına varıncaya kadar hepsini bu şekilde sıradan geçirdi ve; annesi Ömer'siz kalsın, siz ona bütün insanları Allah'ın kitabına uy­durma görevini mi yüklüyorsunuz? Rabbımız biliyor ki elbette bizim günâhlarımız olacak, dedi ve; «size yasaklanan büyük günâhlardan kaçınırsanız, küçük günâhlarınızı örteriz.» âyetini okuyarak, Medine halkı sizin geldiğinizi biliyor mu? —Ya da Medine halkından sizin gel­diğinizi bilen birisi var mı?— diye sordu. Onlar; hayır diye cevaplayın­ca; eğer bilselerdi size nasihat ederlerdi, dedi.

Bu rivayetin isnadı ve metni hasendir. Herne kadar Hasan'ın Ömer'den rivayetinde înkitâ' varsa da bu, meşhur olmuştur ve onun şöhreti yeterlidir.

îbn Ebu Hâtim'in Ahmed İbn Sinan kanalıyla... Hz. Ali'den riva­yetine göre; o şöyle demiştir : Büyük günâhlar Allah'a şirk koşmak, bir nefsi (şahsı) Öldürmek, yetimin malını yemek, evli bir kadına zina İftirasında bulunmak, harpten kaçmak, hicretten sonra bedevîliğe dön­mek, sihir, ana babaya âsî olmak, faiz yemek, cemâatten ayrılmak, anlaşılmış olan alış-verişten dönmektir.

Daha önce de geçtiği üzere İbn Mes'ûd şöyle demiştir: Büyük gü­nâhların en büyüğü Allah'a şirk koşmak, O'n'un Rahmetinden ümî-dini kesmek ve Allah'ın mekrinden emîn olmaktır.

İbn Cerîr, A'meş kanalıyla... İbn Mes'ûd'dan rivayet ediyor ki; o şöyle demiştir: Büyük günâhlar Nisa sûresinin başından 30. âyetine kadar (zikredilenlerdir). Yine Süfyân es-Sevrî ve Şu'be'nin... îbn Mes' ûd'dan rivayetlerine göre, o; büyük günâhlar Nisa sûresinin başından 30. âyetine kadar (zikredilenlerdir) demiş ve «Size yasaklanan büyük günâhlardan kaçınırsanız...» âyetini okumuştur.

îbn Ebu Hâtûn diyor ki: Bize Münzir İbn Şâzân'm... İbn Bürey-de'den, onun da babasından naklettiğine göre; o, şöyle demiştir : Büyük günâhların en büyüğü; Allah'a şirk koşmak, ana babaya âsî olmak, kendisi suladıktan sonra suyun fazlasını salmamak ve ücret karşılığı olmadan erkek hayvanların dişileriyle çiftleşmesini men'etmektir.

Buharı ve Müslim'de rivayet edildiğine göre, Rasûlullah (s.a.) : Ürüne engel olmak için suyun fazlası men'edilmez, buyurmuşlardır. Yine Buhârî ve Müslim'de rivayet edildiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır:

Üç kişi vardır ki, Allah Teâlâ kıyamet gününde onlara (rahmet nazarıyla) bakmaz, onları temize çıkarmaz ve onlara elem verici bir azâb vardır: Çölde yanında, fa/'a su olduğu halde bunu yolcuya ver­meyen kimse... ve râvî hadîsin tamâmını zikretti.

İmâm Ahmed'in, Müsned'inde Amr İbn Şuayb'dan, onun baba­sından, onun da dedesinden naklettiği merfû' bir hadîste; kim, suyun ve otun fazlasını men'ederek (insanlara vermezse) Allah da kıyamet günü onu faziletinden mahrum eder, buyurulmuştur.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Hüseyn İbn Muhammed el-Vâsıtî'-nin... Hz. Âişe'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Kadınlar için söz konusu edilmiş olan büyük günâhlar, şunlardır. İbn Ebu Hatim, «Allah'a şirk koşmamak ve hırsızlık yapmamak... üzere» âyetinin kas-dedilmiş olduğunu söyler. İbn Cerîr der ki: Bize Ya'kûb İbn İbra­him'in... Muâviye İbn Kurrâ'dan naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Enes İbn Mâlik'e vardık. Onun bize rivayet ettikleri arasında dedi ki: Yüce Rabbımızdan bize ulaşan gibisini görmedim. Biz onun için bütün aile ve malımızdan uzak durmadık. Kısa bir süre sustu sonra; Allah'a yemin ederim ki; Rabbımız bize bundan daha hafîf bir şey yükleme-miştir. Büyük günâhlar dışında bizim diğer günahlarımızdan vazgeç­miş (onian bağışlamıştır). Biz niçin büyük günâhları işleyelim? diye­rek «Size yasaklanan büyük günâhlardan kaçınırsanız...» âyetini okudu.

İbn Abbâs'ın Bu Konudaki Sözleri:

îbn Cerîr, Mu'temer îbn Süleyman'dan, o babasından, o da Tâvûs'-tan naklediyor ki; o, şöyle demiştir : îbn Abbâs'ın yanında büyük günâh­lardan bahsederek onların yedi tane olduğunu söylediler. İbn Abbâs : Onlar, yedi kere yediden daha çoktur, dedi Selmân, onları kaç kere söy­lediğini bilmiyorum, der. îbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın... Tâ-vûs'tan naklettiğine göre; o, şöyle demiştir: İbn Abbâs'a; yedi büyük günâh nelerdir? diye sordum. Cevaben: Onlar; yediden çok yetmişe yakındır, dedi.

İbn Cerîr diyor ki: Bize Müsennâ'nın... Saîd İbn Cübeyr'den naklet­tiğine göre; bir adam İbn Abbâs'a: Büyük günâhlar kaçtır? yedi tane mi? diye sordu. O da : Onlar yediden çok yediyüze yakındır. Şu kadar var ki; istiğfar ile büyük günâh, ısrar ile devam edilmedikçe de küçük günâh yoktur, diye cevab verdi. îbn Ebu Hatim de bunu, Şibl kanalıyla rivayet etmiştir.

Ali îbn Ebu Talha «Size yasaklanan büyük günâhlardan kaçınırsa nız...» âyeti hakkında, îbn Abbâs'ın şöyle dediğini nakleder: Allah'ın ateşle, öfke ile, la'netle ya da azâb ile bitirdiği (sona erdirdiği) her günâh büyük günâhtır. Hadîsi İbn Cerîr rivayet etmiştir.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ali îbn Harb'ın... îbn Abbâs'tan rivâyetine göre; o şöyle demiştir : Allah'ın, neticesinde ateşle tehdîd ettiği her şey büyük günâhtır. Saîd İbn Cübeyr ve Hasan el-Basrî de böyle söyle­mişlerdir.

îbn Cerîr der ki : Bana Ya'kûb'un... Muhammed îbn Sîrîn'den nak­lettiğine göre; İbn Abbâs şöyle derdi: Allah'ın yapılmasını yasakladığı her şey, büyük günâhtır. Ben ona göz kaymasını hatırlatınca o; bu, ba­kıştır, dedi.

Yine İbn Cerîr'in Ahmed İbn Hazım kanalıyla... Ebu Velîd'den ri­vayetine göre; o, şöyle demiştir : İbn Abbâs'a büyük günâhları sordum. Kendisinde Allah'a isyan olan her şey büyük günâhtır, diye cevâb verdi.

Tâbiîn'in Sözleri:

îbn Cerîr diyor ki: Bana Ya'kûb İbn İbrahim'in... Muhammed'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir : Ubeyde'ye büyük günâhları sordum. Allah'a şirk koşmak, haksız yere Allah'ın haram kıldığı bir nefsi öldür­mek, harb günü kaçmak, haksız yere yetim malını yemek, faiz yemek ve iftiradır. Hicretten sonra bedevîliğe dönmek de diyorlar. İbn Avn der ki; Muhammed'e : Ya sihir? diye sordum. O, iftira büyük kötülüğü top­lar, dedi.

İbn Cerîr diyor ki: Bize Muhammed İbn Ubeyd'in... Ubeyd İbn Umeyr'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir : Büyük günâhlar yedidir. Onlardan şirk koşma hakkında Allah Teâlâ : «Kim Allah'a şirk koşar­sa, o gökten düşüpte kuşların kaptığı veya rüzgârın bir uçuruma attığı şeye uenzer.» (Hacc, 31) buyuruyor. Diğerleri hakkında da şu âyetler inmiştir : «Yetimlerin mallarım zulmen yiyenler, karınlarına sadece ateş doldurmuş olurlar.» (Nisa, 10), «Faiz yiyenler, ancak şeytân çar­pan kimsenin kalktığı gibi kalkarlar.» (Bakara, 275), «İffetli ve kötü­lükten habersiz mü'min kadınlara iftira atanlar, dünyada da âhirette de lanetlenmişlerdir.» (Nûr, 23)

Harpten kaçma hakkında : «Ey îmân edenler, toplu halde kâfir­lerle karşılaştığınız zaman onlara arkalarınızı dönmeyin.» (Enfâl, 15) buyuruyor. Hicretten sonra tekrar bedevîliğe dönme hakkında : «Mu­hakkak ki, kendilerine hidâyet belli olduktan sonra arkalarına dönen­leri; şeytân fitlemiş ve onlara ümit vermiştir.» (Muhammed, 25). Mü'-mini öldürmek hakkında da: «Kim de bir mü'mini kasden öldürürse, onun cezası; içinde ebediyyen kalacağı cehennemdir.» (Nisa, 93) bu­yurmuştur. Bunu, İbn Ebu Hatim Ebu İshâk'tan, o da Ubeyd'den riva­yet etmiştir.

Yine İbn Cerîr, Müsennâ kanalıyla... Ata İbn Ebu Rebâh'ın şöyle dediğini nakleder: Büyük günâhlar yedidir; insan öldürmek, faiz ve yetîm malını yemek, evli bir kadına zina iftirasında bulunmak, yalan şâhidlik, ana babaya âsî olmak, harpten kaçmak.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu Zür'a'nın.. Muğîre'den rivayetine göre; o şöyle demiştir: Ebubekir ve Ömer'e —Allah onlardan razı ol­sun— sövmenin de büyük günâhlardan olduğu söylenirdi.

Ben de derim ki: Âlimlerden bir grup, sahabeye şovenin kâfir sayı­lacağı görüşündedir. Bu, Mâlik îbn Enes'ten de rivayet edilmiştir. Mu-hammed İbn Şîrîn der ki: Rasûlullah (s.a.) ı seven herhangi bir kişi­nin Ebubekir ve Ömer'i kötüleyeceğini sanmam. Haberi Tirmizî rivayet etmiştir.

İbn Ebu Hatim der ki: Yûnus... Zeyd İbn Eslem'in «Size yasakla­nan büyük günâhlardan kaçınırsanız...» âyeti hakkında şöyle dediğini nakletti: Şunlar büyük günâhlardandır : Şirk koşmak, Allah'ın âyetle­rini ve peygamberlerini inkâr etmek, sihir, çocukları öldürmek, Allah'ın çocuğu veya arkadaşı bulunduğunu iddia etmek ve bunun gibi işler ile beraberinde amelin sahîh ve doğru olmadığı söz. Dinin kendisi ile bir­likte sahîh olduğu ve kendisi ile birlikte yapılan amelin makbul oldu­ğu günâhlara gelince; Allah kötülükleri iyilikler mukabilinde bağışla­yacaktır.

İbn Cerîr demiştir ki: Bişr îbn Muâz... bize Katâde'nin «Size ya­saklanan büyük günâhlardan kaçınırsanız» âyeti hakkında şöyle dedi­ğini nakletti: Büyük günâhlardan kaçınanlara Allah bağışlama va'-dinde bulunmuştur. Bize anlatıldığına göre; Hz. Peygamber : Büyük gü­nâhlardan kaçınınız, doğru olunuz ve müjdeleyiniz, buyurmuştur.

îbn Merdûyeh muhtelif kanallardan Enes ve Câbir'den rivayet edi­yor ki Rasûlullah (s.a.) : Şefaatim, ümmetimden büyük günâh işleyen­leredir, buyurmuştur. Fakat Abdürrezzâk'm Ma'mer kanalıyla... Enes'­ten merfû' olarak rivayet ettiği Peygamberimizin : Şefaatim, ümmetim­den büyük günâh sahibi olanlaradır, sözü dışında diğerlerinin isnadı za­yıftır. Bunun isnadı ise, Buhârî ve Müslim'in şartlarına göre sahihtir. Hadîsi bu şekilde; Abbâs el-Anberî ve Abdürrezzâk'tan bir senedle sadece Tirmizî rivayet etmiş ve; sahîh, hasen hadistir, demiştir. Sahîh bir ha­dîs bunun manâsını te'yîd etmektedir. Şöyle ki: Rasûlullah (s.a.) şe-fâatı zikrettikten sonra: Bunun muttaki mü'minler için olduğunu mu sanıyorsunuz? Hayır o, (günâha) bulanmış ve kirlenmiş hatalılar İçin­dir, buyurmuştur.

Usûl ve Fürû' âlimleri büyük günâhın ta'rîfinde ihtilâf etmişlerdir. Bir kısmı: Şerîatte haddi (ta'yin edilmiş bir cezası) bulunan şeydir, der­ken; onlardan; kitâb ve sünnette hakkında tehdîd bulunan şeydir, di­yenler de vardır. Başka ta'rîfleri de yapılmıştır.

Ebu'l-Kâsım Abdülkerîm İbn Muhammed, meşhur «Şerhu'l-Kebîr» in; şehâdetler bölümünde şöyle demiştir : Sahabe ve onlardan sonra ge­lenler büyük günâh ve büyük günâhlarla küçük günâhlar arasındaki fark konularında ihtilâf etmişlerdir. Büyük günâhın açıklanmasında sahabeden bazıları şu görüşleri serdetmişlerdir:

1- Büyük günâh; haddi (ta'yîn edilmiş bir cezayı) gerektiren suçtur.

2- Büyük günâh; kitâb ve sünnetin ifadesiyle yapan kimseye, şiddetli tehdîd vârid olan mâ'siyettir. Bu da onlar hakkında çokça bu­lunur. Bu görüş birinciye yakındır. Fakat bu ikincisi, büyük günâhın tefsirinde zikrettiklerine daha uygundur.

3- Îmâm'ul-Harameyn «el-îrşâd» adlı eserinde ve başkaları şöyle derler: Büyük günâh; onu işleyenin dine az aldırış ettiğini ve diyane­tinin zayıf olduğunu gösteren her suçtur ve bu, o günâhı işleyenin ada­let sıfatını ortadan kaldırır

4- Kâdî Ebu Saîd el-Harevî'nin zikrettiğine göre; büyük günâh; kitâbda «harâmlığına dâir nass bulunan her fiil, Öldürme ya da bir baş­ka cezayı gerektiren her ma'siyet, hemen yapılması emredilen her far­zın terkedilmesi; şâhidlik, rivayet ve yeminde yalan söylemektir.»

Kâdî Ebu Saîd şöyle devam eder: Kâdî er-Rûyânî tafsilâtlı bilgi verir ve der ki: Büyük günâhlar yedidir: Bir kimseyi haksız yere öl­dürmek, zina, livata (homoseksüellik), içki içmek, hırsızlık yapmak, bir malı zorla almak, zina iftirasında bulunmak. «eş-Şâmü» adlı eserinde de bu sayılan yediye; yalan şâhidliği ilâve eder. «el-İdde» isimli kitabın müellifi bunlara «faiz yemek, ramazân'da özürsü2 olarak oruç yemek, lüzumsuz yemîn etmek akrabalarıyla ilgiyi kesmek, ana babaya âsî ol­mak, harpten kaçmak, yetîmin malını yemek, ölçü ve tartıda haksızlık etmek, özürsüz olarak namazı vaktinden önce kılmak veya vaktinden sonraya bırakmak, haksız yere bir müsltimanı dövmek, kasden Hz. Pey-gamber'e isnâd ederek yalan söz söylemek, Rasûlullah (s.a.) in ashabına sövmek, özürsüz olarak şâhidlikten kaçmak (şehâdeti gizlemek), rüşvet almak, erkeklerle kadınlar arasında söz götürmek, sultânın yanında jur­nalcilik yapmak, zekât vermemek, gücü yettiği halde iyiliği emredip kö­tülükten sakındırmamak, öğrendikten sonra Kur'an'ı unutmak, bir hayvanı ateşte yakmak, sebepsiz olarak bir kadının kocasından çekin­mesi (ve onunla cinsî temasta bulunmaktan kaçınması), Allah'ın rahme­tinden ümidini kesmek ve Allah'ın mekrinden emîn olmak.» diye ilâve­ler yapar. Âlimlere ve hafızlara dil uzatmanın da büyük günâhlardan olduğu söylenir. Zıhar (karısına: Sen bana nisbetle anam gibisin de­mek) , domuz eti yemek ve zaruret durumu olmaksızın Ölü eti yemek de büyük günâhlardandır. Râfiî: Bu huylardan bazısı hakkında durakla­mak ve büyük günâh olduklarından şüphe etmek mümkündür, demiştir.

Ben de derim ki: Büyük günâhlar hakkında bazı kimseler müstakil eserler te'lîf etmişlerdir. Bunlardan şeyhimiz Hafız Ebu Abdullah ez-Zehebî, yetmiş kadar büyük günâhı toplayan bir eser te'lîf etmiştir. Şa­yet; büyük günâh; hakkında Allah Teâlâ'nın ateş (cehennem azabı) tendîdinde bulunduğu şeylerdir, denilirse —ki îbn Abbâs ve başkaları böyle söylemişlerdir— büyük günâhlar içerisinde birçok şey toplanabilir. Ama; Allah'ın yasakladığı her şey büyük günâhtır, denilirse bunlar ger­çekten pek çoktur. En doğrusunu Allah bilir.22

32 — Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin. Erkeklere kazandıklarından bir pay vardır. Ka­dınlara da kazandıklarından bir pay vardır. Allah'ın faz­lından ve lutfundan isteyin. Muhakkak ki Allah, her şeyi çok iyi bilendir.

Kadının Mülkiyet Hakkı

İmâm Ahmed diyor ki: Bize Süfyân'm... Mücâhid'den naklettiğine göre Ümmü Seleme şöyle demiştir: «Ey Allah'ın Rasûlü, erkekler ga­zaya gidiyor. (Allah yolunda muharebe ediyor), biz gaza etmiyoruz, bize mirasın yansı (onların aldıklarının yarısı) oluyor. Bunun üzerine Allah Teâlâ : «Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin.» âye­tini indirdi.

Hadîsi Tirmizî de İbn Ömer'den rivayet etmiştir. Süfyân... Ümmü Seleme'den nakletti ki; o, şöyle demiştir: Ben; ey Allah'ın Rasûlü... dedim. Sonra râvî hadîsin tamâmını zikreder. Hadîsi zikreden Tirmizî, daha sonra garîb olduğunu söylemiştir... İbn Ebu Hatim, İbn Cerîr, İbn Merdûyeh ve Müstedrek'inde Hâkim, hadîsi Sevrî kanalıyla... Mücâ-hid'den rivayet ederler ki Ümmü Seleme şöyle demiştir : Ey Allah'ın Ra­sûlü, biz harbetmiyoruz ki şehîd olalım, mîrâsı da ikiye bölmüyoruz? (erkeklerin aldığı kadar mîrâs alamıyoruz). Bunun üzerine «Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin. Erkeklere, kazandık-, larından bir pay vardır. Kadınlara da; kazandıklarından bir pay vardır.» ve : «Sizlerden; gerek erkek olsun, gerek dişi olsun; çalışanın işini boşa çıkarmam.» (Âl-i İmrân, 195) âyetleri nazil oldu.

İbn Ebu Hatim sonra şöyle der; hadîsi bu lâfızla Süfyân İbn Uyeyne İbn Ebu Necîh'den rivayet etmiştir. Hadîsi Yahya el-Kattân ve Vekî' İbn el-Cerrâh, Sevrî'den ve îbn Ebu Necîh'den, onlar da Mücâhid'den, o da Ümmü Seleme'den rivayet etmişlerdir. Hadîsin bir benzeri Mukâ-til İbn Hayyân ve Husayf'dan da rivayet edilmiştir.

İbn Cerîr'in İbn Cüreyc kanalıyla rivayetine göre; İkrime ve Mü-câhid, âyetin Ümmü Seleme hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir.

Abdürrezzâk rivayet ediyor : Bize Ma'mer'in naklettiğine göre; Mek­ke halkından bir şeyh şöyle demiştir; Bu âyet-i kerîme, kadınların; keski biz de erkek olaydık da onların cihâdda bulunduğu gibi biz de cihâd edebilseydik ve Allah yolunda gazada bulunabilseydik, demeleri üzerine nazil olmuştur.

Yine İbn Ebu Hatim diyor ki: Bize Ahmed İbn Kasım İbn Atiyye'-nin... İbn Abbâs'tan naklettiğine göre o «Allah'ın sizi birbirinizden üs­tün kıldığı şeyleri özlemeyin. Erkeklere, kazandıklarından bir pay var­dır. Kadınlara da; kazandıklarından bir pay vardır.» âyeti hakkında şöyle demiştir: Bir kadın Rasûlullah (s.a.) a gelerek; Ey Allah'ın Ra-sûlü, erkeklere iki kadının hissesi kadar hisse var, iki kadının şâhidliği bir erkeğin şâhidliği sayılıyor. Biz yaptığımız işlerde de böyle miyiz? Bir kadın bir iş yaptığında (güzel bir amel işlediğinde) ona bir sevabın yarısı mı yazılacak? diye sordu. Bunun üzerine Allah Teâlâ: «Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin.» âyetini indirdi. Yani bu, Benim adâletimdir ve bunu Ben yaptım.

«Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin.» âyeti hakkında Süddî şöyle diyor: Erkekler; mirasın paylaşılmasında bize nasıl ki iki pay ayrılıyorsa, ecir ve mükâfatta da kadınların ecirlerinin iki mislinin bizim olmasını isterdik, dediler. Kadınlar da; şehîd düşen erkeklerin ecri gibi bir ecrin bizim için de olmasını isterdik, biz harbe:-demiyoruz. Fakat bizim üzerimize harbetmek farz kılınsaydı biz de har-bederdik, dediler. Allah Teâlâ bunu kabul etmedi ve: «Benim fazlım­dan isteyin, dünya malıyla değil.» buyurdu.

Bu hadîsin bir benzeri Katâde'den de rivayet edilmiştir.

«Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin.» âyeti hakkında Ali İbn Ebu Talha, İbn Abbâs'ın şöyle dediğini nakleder: Kişi; falanca adam ve ailesinin sahip olduğu mal keski benim olaydı, diyerek temenni ve özlemde bulunmasın. Allah Teâlâ işte bunu yasak^ lamıştır. Yalnızca Allah'ın lutfundan istenmelidir.

Muhammed İbn Şîrîn, Hasan, Dahhâk ve Atâ da bunun bir ben­zerini söylemişlerdir. Âyetin zahirinden de bu anlaşılmaktadır. Bu gö^ rüşe şu sahîh hadîsle karşı çıkılamaz : İki kişi hakkında hased yoktur : Allah, bir adama mal ve bu malı hak yolda tüketmek İmkânı vermiştir. Başka bir adam der ki: Benim falan adam kadar malım olsaydı da ben. de onun yaptığı gibi yapsaydım. İşte bu ikisi ecirde eşittirler. Zîrâ bu âyette, yasaklananın dışında bir şeydir. Hadîs, misâl olarak alınan nimetin *bir mislini temennî etmeye mahsustur. Âyette ise gösterilen ni­metin kendisinin (aynının) temennisi söz konusudur. Allah Teâlâ «Al­lah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin.» buyuruyor ki burada; dünya işlerinde Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin, anlamı kastedilmektedir. Ancak Ümmü Seleme ve îbn Ab-bas hadîslerinin delaletiyle dinî işlerde de bu, böyledir. Atâ İbn Ebu Re-bah da şöyle demiştir: Bu âyet falan kişiye âit bir şey temennî etmek ve kadınların erkek olup ta harbetmeyi temennî etmelerini yasaklama sadedinde inmiştir. Haberi îbn Cerîr rivayet etmiştir.

Allah Teâlâ «Erkeklere; kazandıklarından bir pay vardır. Kadınla­ra da; kazandıklarından bir pay vardır.» buyuruyor. Her birine ameline göre karşılık ve mükâfat vardır. Eğer yaptığı hayır ise; karşılığı hayır; yaptığı kötülük ise; karşılığı da öyledir. Bu tefsir İbn Cerîr'e aittir.

Burada mîrâsm kastedildiği de söylenmiştir. Buna göre; anlam şöyle olacaktır: Herkes, ölüye yakınlığına göre miras alacaktır. Bu açıklamayı Tirmizî İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir.

Sonra Allah Teâlâ onlara uygun gelen hususu göstererek : «Allah'ın fazlından ve lutfundan isteyin.» buyuruyor. Allah'ın sizi birbirinizden üstün kıldığı şeyleri özlemeyin. Zîrâ bu, kesinleşmiş bir husustur, bu konudaki özlem bir fayda sağlamaz. Ama Benim fazlımdan isteyin ki, size vereyim. Zîrâ ben cömertim ve bol bol veririm.

Tirmizî ve İbn Merdûyeh'in Hammâd îbn Vâkıd kanalıyla... Abdul-^ lah îbn Mes'ûd'dan naklettiklerine göre; o, şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Allah'tan fazlını isteyin. Zîrâ Allah kendisin­den istenmesini sever. İbâdetin en afdalı bolluğu beklemektir.

Tirmizî devamla; hadîsi Hammâd İbn Vâkıd da rivayet etmiştir. Ama o, hafız değildir, der. Hadîs Ebu Nuaym tarafından... Hakîm İbn Cebr'den, o da birisinden, o da RasuluHah'tan şeklinde bir isnâdla ri­vayet edilmiştir. Ebu Nuaym'ın hadîsi, daha sahîh görünmektedir. Aynı hadîsi İbn Merdûyeh de Vekî' kanalıyla İsrail'den rivayet etmiştir. Yine İbn Merdûyeh Kays İbn Rebî' kanalıyla... îbn Abbâs'tan nakleder ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır : Allah'ın fazlından isteyin. Zîrâ Allah, kendisinden istenilmesini sever. Kulların Allah'a en sevgili olanı; ferahlığa çıkmayı (gam ve kederden kurtulmayı) bekleyenidir.

Sonra Allah Teâlâ : «Muhakkak ki Allah, her şeyi çok İyi bilendir.» buyuruyor. Allah, dünyayı hakkedeni iyi bilir de ona dünyalık (ona dün­yadan) verir. Fakirliği hakkedeni iyi bilir de; ona fakirlik verir, (onu fakîrleştirir). Yine Allah Teâlâ, âhireti hakkedeni de iyi bilir ve ameline göre ona takdîrde bulunur. Kimin yalnız bırakılmayı hakkettiğini bi­lir de; onu hayır işlerinde bulunmaktan ve sebeblerinden mahrum bı­rakır. İşte bunun için Allah Teâlâ: «Muhakkak ki Allah, her şeyi çok iyi bilendir.» buyurmuştur.23

33 — Ana-babanın ve akrabanın geriye bıraktıkların­dan her birine vârisler kıldık. Yeminlerinizin bağladığı kimselere hisselerini verin. Muhakkak ki Allah; her şeye şâhid olandır.

îbn Abbâs, Mücâhid, Saîd İbn Cübeyr, Ebu Salih, Katâde, Zeyd tbn Eşlem, Süddî, Dahhâk, Mukâtil İbn Hayyân ve. başkalan; âyetteki kelimesinden; vârislerin kastedildiğini söylemişlerdir. İbn Abbâs'tan gelen bir rivayete göre ise, bunlar asaba (ölenin, baba tara­fından akrabaları) dır. îbn Cerir «Arapların amca oğluna «mevlâ» de­diklerini kaydeder.

«Ana-babamn ve akrabanın geriye bıraktıkları» kavliyle; kişinin ana-babasının ve akrabalarının bıraktığı mîrâs kastedilmektedir. Buna göre te'vîl, şöyle olacaktır: Ey insanlar, hepiniz için asaba kıldık. Bun­lar ana-baba ve akrabalarının bıraktıklarına mirasçı olacaklardır.

Allah Teâlâ : «Yeminlerinizin bağladığı kimselere hisselerini verin.» buyuruyor. Sağlam yeminlerle anlaştığınız (karşılıklı yemînleştiğiniz) kimselere; sağlam, kuvvetli yeminlerinizde va'dettiğiniz gibi mirastan hisselerini verin. Bu söz ve anlaşmalarınızda aranızda şâhid Allah'tır. Bu; İslâm'ın başlangıcında vardı (mevcûddu). Sonra neshedildi ve (da­ha önce) ahitleştikleri kimselere karşı sözlerinde durmaları emredildi. Ancak bu âyetin inmesinden sonra benzer bir anlaşma yapmamaları da emrolundu.

Buhârî diyor ki: Bize Salt îbn Muhammed'in... Saîd îbn Cübeyr*-den rivayetine göre İbn Abbâs âyetteki ( ^.r ) kelimesini vârisler diye tefsir etmiş «Yeminlerinizin bağladığı kimseler» kısmı hakkında da şöyle demiştir : Muhacirler Medine'ye geldiklerinde bir muhacir an-sârdan birine, kendi akrabalarından önce vâris oluyordu. Bu, Rasûlul-lah (s.a.) m onlar arasında te'sîs etmiş olduğu kardeşlikten kaynakla­nıyordu. «Ana-babanın ve akrabaların geriye bıraktıklarından her bi­rine vârisler kıldık.» âyeti nazil olunca; bu, neshedildi ve sonra Allah Teâlâ: «Yeminlerinizin bağladığı kimselere hisselerini verin.» buyurdu. Burada kastedilen hisse onlara yardım ve nasihattir. Böylece miras kalkmış oldu ve onlara sadece vasiyette bulunuldu.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu Saîd el-Eşecc'in... Saîd İbn Cübeyr' den naklettiğine göre; İbn Abbas «Yeminlerinizin bağladığı kimsele­re...» âyeti hakkında şöyle demiştir : Muhacirler Medine'ye geldiklerin­de, muhacir arısâra kendi akrabalarından önce mirasçı oluyordu. Bu, Allah Rasûlü'nün aralarında kurmuş olduğu kardeşlikten dolayı idi. Ancak «Ana-babanın ve akrabanın geriye bıraktıklarından her birine vârisler kıldık.» âyeti inince; kaldırıldı. Sonra Allah Teâlâ: «Yeminle­rinizin bağladığı kimselere hisselerini verin.» buyurdu.

Yine îbn Ebu Hatim rivayet ediyor: Bize Hasan İbn Muhammed îbn es-Sabâh'ın... Atâ'dan naklettiğine göre; îbn Abbas «Yeminlerinizin bağladığı kimselere hisselerini verin.» âyeti hakkında şöyle demiştir: İslâm'dan önce bir adam, bir başkasıyla karşılıklı olarak anlaşır (akid yapar) ve derdi ki: Ben sana vâris olayım, sen de bana vâris ol. Ka­bileler de bu şekilde anlaşırlardı. Rasûlullah (s.a.) : Câhiliyye devrinde olup ta İslâm'ın ulaştığı zaman yapılan her yemîn ve akdi İslâm ancak sağlamlaştırır, kuvvetlendirir. İslâm döneminde İse (câhiliyyet devrin­den kalma) ne akid ne de yemin vardır. Bunları, «Hısımlar Allah'ın ki­tabına göre birbirine, daha yakındır.» (Enfâl, 75) âyeti kaldırmıştır, bu­yurdular.

Saîd İbn el-Müseyyeb, Mücâhid, Atâ, Hasan el-Basrî, Saîd İbn Cü­beyr, Ebu Salih, Şa'bî, Süleyman îbn Yessâr, İkrime, Süddİ, Dahhâk, Katâde ve Mukâtil İbn Hayyân'dan nakledildiğine göre; «Yeminlerinizin bağladığı kimseler» kavlinden maksad; karşılıklı yemînleşenlerdir.

İmâm Ahmed der ki: Bize Affan'm... îbn Abbâs'tan merfû' olarak naklettiğine göre; şöyle buyurulmuştur: Câhiliyyet devrinde olan ye­mini îslâm ancak kuvvetlendirir.

İbn Cerîr diyor ki: Bize Ebu Küreyb'in... değişik iki kanaldan ol­mak üzere îbn Abbâs'tan naklettiğine göre Rasûlullah (s.a.) : Câhiliy­yet devrinde olan her yemîni îslâm ancak kuvvetlendirir. Benim kır­mızı develerim olsaydı, Dâru'n-Nedve'de yapılan yemîni bozmam t>eni sevindirmezdi, buyurmuşlardır. Hadîsin lafzı İbn Cerîr rivayetidir. Yine İbn Cerîr der ki: Bana Ya'kûb îbn İbrahim'in... Abdurrahmân îbn Avfdan naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır :Mu-tayyiblerin —Bunlar kendilerine mutayyib ismi vermişlerdi. Zîrâ zayıfa yardım etmek, haklıya hakkını teslim etmek onlara hoş gelirdi. Ya da yeminlerinden önce ellerini hoş koku bulunan bir kaba daldırırlardı. Bununla yeminlerinin daha sağlam olacağına inanırlar ve yeminlerini böylece pekiştirirlerdi— yemininde, amcalarının yanında küçük bir çocuk olarak bulundum. Kırmızı develerim olsa da bu yemînden dönmek istemezdim. Zührî'nin rivayetine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle bu­yurmuşlardır : İslâm, bulduğu, karşılaştığı bir yemini ancak pekiştirir. Râvî devamla şöyle der: İslâm devrinde ise yemîn yoktur. Rasûlullah (s.a.) Kureyş ile ansârı birbirine kaynaştırmış, birbirlerini sevdirmişti. Hadîsi İmâm Ahmed de Bişr İbn Mufaddal kanalıyla Zührî'den rivayet etmiştir.

Yine îbn Cerîr'in Ya'kûb İbn İbrahim kanalıyla... Kays İbn Âsim dan rivayetine göre; o, Rasûlullah (s.a.) a yeminden sormuştu. Efendi­miz şöyle buyurdular: Câhilİyye devrinde olan yeminlerinize yapışınız (sarılınız ve koruyunuz). İslâm döneminde ise yemîn yoktur. Hadîsi İmâm'Ahmed de Hüşeym'den nakletmiştir.

Bize Ebu Küreyb'in... Amr İbn Şuayb'dan, onun babasından, onun da dedesinden rivayetine göre; o şöyle demiştir : Mekke'nin fetsi senesi Rasûlullah (s.a.) insanlar arasında kalktı ve hutbe îrâd ederek : Ey insanlar, câhiliyye devrinde yapılmış yeminleri, İslâm ancak kuvvetlen­dirir. İslâm devrinde ise yemîn yoktur, buyurdular.

İmâm Ahmed diyor ki: Bize Hüşeym... Kays îbn Âsım'dan rivayet etti ki; o, Rasûlullah (s.a.) a yemini sormuş. Efendimiz de : Câhiliyye devrinde olan yemine sarılınız (onu koruyunuz). Ama İslâm döneminde yemîn yoktur, buyurmuş. Hadîsi Şu'be de Muğîre'den —ki bu zât îbn Miksem'dir — o da babasından rivayet etmiştir.

Muhammed İbn İshâk diyor ki: Dâvûd îbn Husayn'dan rivayet edil­diğine göre; o, şöyle demiştir: Ümmü Sa'd Bint Sa'd îbn er-Rebî'e, to­runu Mûsâ îbn Sa'd ile birlikte (Kur'an) okuyordum. Ümmü Sa'd, Hz. Ebubekir'in yanında kalmış bir yetim kız idi. Kendisine «Yeminlerini­zin bağladığı kimselere...» âyetini okuduğumda âyeti şeklinde okumuştum. O; hayır, dedi. şek­linde olacaktır. Bu âyet Ebubekir ve oğlu Abdurrahmân hakkında nazil oldu. Abdurrahmân müslüman olmamış (müslüman olmak istememiş) Ebubekir de onu vâris kılmayacağına yemîn etmişti. Kılıç zoruyla müs­lüman olmaya mecbur bırakılıp da müslüman olunca, Allah Teâlâ ona da hissesini vermeyi emretti.

Hadîsi îbn Ebu Hatim rivayet etmiştir. Ancak bu; garîb bir sözdür. Sahîh olan birinci olarak serdettiğimiz görüştür. Buna göre; İslâm'ın başlangıcında yemîn ile birbirine mîrâsçı oluyorlardı. Sonra bu kaldı­rılmış, fakat daha önce yapılan yeminlerin hükmü kaldırılmamış, ge­çerli sayılmıştır. Zîrâ onlar; yapmış oldukları ahid ve yeminlere sâdık kalmakla emrolunmuşlardı. Sahabenin bundan Önce yapmış oldukları ahid ve yeminler, daha önce Cübeyr îbn Mut'im ve sahabeden başkalannın hadîslerinde geçmişti. Şöyle ki; bu hususta efendimiz : İslâm döne­minde yemin yoktur. Ancak câhiliyye devrinde yapılan yeminleri İs­lâm kuvvetlendirir, buyurmuşlardı.

Bu, hâlen de yemîn ile kişilerin birbirine vâris olacağı görüşünde olanların fikirlerini çürüten bir ifâdedir. Nitekim Ebu Hanîfe ve ashâbı'-nın mezhebi böyledir. Bu, İmâm Ahmed îbn Hanbel'den de rivayet edil­miştir. Ancak sahîh olan görüş, Cumhûr'un görüşüdür. Mâlik, Şafiî ve kendisinden gelen rivayetlerin meşhur olanında İmâm Ahmed de bu görüştedirler. Buna göre; Allah Teâlâ «Ana-baba ve akrabaların geriye bıraktıklarından her birine vârisler kıldık.» buyurmuştur ki; burada kastedilenler, diğer insanlar değil, kişinin ana-babasmdan ve akrabala­rından kendisine vâris olan yakınlarıdır. Nitekim Buhârî ve Müslim'de îbn Abbâs'tan rivayet edilen bir hadîs-i şerifte Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır: Farzları (hisseleri) ehline (sahiplerine) veriniz. «Ye­minlerinizin bağladığı kimseler» e gelince; bu âyetin inmesinden önce yeminlerinizin bağladığı kimseler varsa, işte bunlara da hisselerini ve­rin. Bundan sonra yapılacak yeminlerin bu konuda hiç te'sîri olamaz.

Bu âyetin gelecekteki yeminleri kaldırdığı, bununla birlikte geç­mişte de hükmünün geçerli olduğu ve geçmişte olan yeminlerle mirasçı olunmayacağı da söylenmiştir. Nitekim îbn Ebu Hatim, bu konuda şöyle demektedir: Bize Ebu Saîd el-Eşecc'in... İbn Abbâs'tan naklettiğine göre; o, «hisselerini verin» âyeti hakkında şöyle demiştir: Onlara yar­dım ve nasîhattan ibaret olan hisselerini verin. Onlara vasiyette bulu­nulur, ama mîrâs bitmiştir. Hadîsi îbn Cerîrde Küreyb'den, Ebu Üsâ-me'den rivayet etmiştir. Bu görüşün benzeri Mücâhid ve Ebu Mâlik'ten de rivayet edilmiştir.

«Yeminlerinizin bağladığı kimselere hisselerini verin.» âyeti hak­kında Ali İbn Ebu Talha, îbn Abbâs'ın şöyle dediğini nakleder: Kişi, başka birisiyle; hangimiz ölürsek kalanımız ona mirasçı olacaktır, şek­linde anlaşırdı (akid yapardı). Allah Teâlâ : «Akraba olanlar, Allah'ın kitabında (öteki) mü'minlerden ve muhacirlerden birbirilerine daha ya­kındırlar. Dostlarınıza yapacağınız uygun bir (vasiyyet) başkadır. Bu, kitâbda yazılmıştır.» (Ahzâb, 6) âyetini indirerek; daha önce anlaşmış olduğu dostları için malının üçte birinden vasiyette bulunmasının caiz olduğunu —ki bu da bilinen bir şeydir— bildirdi.

Seleften bir çoğu bu âyetin : (Ahzâb, 6) âyeti ile mensûh olduğunu ifâde etmişlerdir.

Saîd İbn Cübeyr «Yeminlerinizin bağladığı kimselere hisselerini ve­rin.» âyetinin tefsirinde; mirastan hisselerini verin, demiş ve şöyle an­latmıştır : Hz. Ebubekir bir köle ile anlaşmış (akid yapmış) ve onu vâris kılmıştı. Hadîsi îbn Cerîr rivayet etmiştir.

Saîd îbn el-Müseyyeb'den rivayetle Zühri şöyle der: Bu âyet, kendi çocuklarının dışındaki kişileri evlâd edinen ve onları mirasçı kılan­lar hakkında nâzi] olmuştur. Allah, onlar hakkında bu âyeti indirmiş ve böyle kimselere vasiyyetten bir hisse vererek mirası akrabadan olan­lara ve asabaya döndürmüştür. Böylece Allah Teâlâ onların, kendi ne-seblerine geçirdikleri ve oğul edindikleri kimselerden miras iddiasında bulunanların isteklerini kabul etmemiş, onlara sadece vasiyyetten bir pay ayırmıştır. Haberi İbn Cerîr rivayet etmiştir.

Böylece îbn Cerîr «Onlara hisselerini verin.» âyetinden; yardım ve nasîhattan ibaret hisselerini verin, anlamı çıkarmış, mirastan hissele­rini verin, anlamının kastedilmediğini söylemiştir ki, buna göre âyet mensûh değildir. Ayrıca bunun, daha önce var olup da sonradan kaldı­rıldığına da delâlet etmez. Bilakis âyet; sadece yardım ve nasihat üzere aktedilmiş yeminlere sadakat gösterilmesi gerektiğine delâlet eder. O halde âyet mensûh değil, muhkemdir.

îbn Cerîr'in söylediği bu söz şüphelidir. Zîrâ yapılmış yeminlerden karşılıklı yardımlaşma üzre olanları olduğu gibi, mîrâs konusunda ya­pılmış olanları da vardı. Nitekim seleften bu konuda bir çok rivayetler nakledilmiştir. Ve yine İbn Abbâs'ın söylediğine göre; muhacir, akra­balarından önce ansâra varis oluyordu sonra bu hüküm kaldırılmıştır. O halde îbn' Cerîr bu âyetin neshedilmediğini ve muhkem olduğunu na­sıl söyler? En doğrusunu Allah bilir.24

34 — Erkekler, kadınlar üzerine hâkimdirler. Çünkü Allah kimini kiminden üstün kılmıştır. Hem de erkekler, mallarından infâk etmektedirler. îyi kadınlar; itaatli olan ve Allah'ın kendilerini korumasına karşılık, kendileri de gizliyi koruyanlardır. Serkeşlik etmelerinden endişelendi­ğiniz kadınlara öğüt verin, kendilerini yataklarında yalnız bırakın, (yine uslanmazlarsa) dövün, size itaat ederlerse aleyhlerinde bir yol aramayın. Muhakkak ki Allah, Aliyy ve Kebîr olandır.

Ailede Hâkimiyyet Erkeğindir

Allah Teâlâ: «Erkekler kadınlar üzerine hâkimdirler.» buyuruyor. Erkek kadın üzerine hâkimdir, onun reisidir. Büyüğüdür, onun üzerin­de hâkimdir ve eğrildiği zamanlarda onu terbiye edicidir. «Çünkü Allah kimini kiminden üstün kılmıştır.» Zîrâ erkekler kadınlardan daha üs­tündürler. Erkek, kadından daha hayırlıdır. Bunun içindir ki; peygam­berlik erkeklere mahsûstur. Peygamber efendimizin; işlerinin idaresini kadınlara veren bir kavim, asla kurtuluşa ermeyecektir, sözü gereğin­ce; en büyük hükümranlık (idarecilik) da erkeklere aittir. Hadîsi Bu-hârî, Abdurrahmân İbn Ebu Bekr'den o da babasından rivayet etmiştir. Hâkimlik makamı ve buna benzer makamlar da böyledir.

Allah Teâlâ «Hem de erkekler, mallarından infâk etmektedirler.» buyurmaktadır. Erkek mehir ve geçim için; Allah'ın kitabında ve pey­gamberinin sünnetinde kadınlar için üzerlerine yüklemiş olduğu külfet­ler sebebiyle; mallarından infâkta bulunmaktadırlar. O halde, erkek haddi zâtında kadından üstündür, erkek için kadın üzerinde bir fazlalık ve üstünlük sözkonusudur. O halde erkeğin kadınlara hâkim olması uy­gun düşmektedir. Nitekim Allah Teâlâ bir âyet-İ kerîme'de : «Erkekler onların üzerinde bir dereceye sahiptirler.» (Bakara, 228) buyurmuştur.

tbn Abbas'tan rivayetle «Erkekler kadınlar üzerine hakimdirler.» âyet-i kerîme'si hakkında, Ali İbn Ebu Talha şöyle demektedir: Bura­da erkeklerin, kadınların emirleri olduğu kastedilmektedir. Erkek ken­disine itaati emrettiğinde, kadının üzerine düşen ona itaat etmektir. Kadının itaati ise, kocasına karşı iyi davranması ve onun malını koru­masıdır. Mukâtil, Süddî ve Dahhâk da böyle söylemişlerdir.

Hasan el-Basrî şöyle diyor: Bir kadın Hz. Peygambere gelerek kocasının kendisini tokatlamasından şikâyet etti. Rasûlullah (s.a.) da kısas yapılmasını bildirdi. Bunun üzerine Allah Teâlâ: «Erkekler ka­dınlar üzerine hâkimdirler.» âyetini indirdi ve kısas yapılmadı. Hadîsi, İbn Cerîr ve değişik kanallardan İbn Ebu Hatim rivayet etmişlerdir. Hadîsi Katâde, İbn Cüreyc ve Süddî de mürsel olarak rivayet ederler: Hepsini îbn Cerîr zikretmiştir. Hadîsi müsned olarak ve değişik bir yön­den rivayet eden İbn Merdûyeh, şöyle demektedir : Bize Ahmed İbn Ali en-Neseî'nin... Hz. Ali'den rivayetine göre o şöyle demiştir: Ansârdan bir adam hanımını Rasûlullah (s.a.) a getirdi. Kadın : Ey Allah'ın Ra-sûlü, kocam ansârdan falan oğlu falandır. Beni dövdü ve yüzümde iz bıraktı, diye şikâyette bulundu, Allah Rasûlü: Buna hakkı yok, buyur­dular. Allah Teâlâ da: «Erkekler, kadınlar üzerine hâkimdirler.» âyetini indirdi. Yani terbiye konusunda erkekler kadınlar üzerine hâkim­dirler. Allah Rasûlü (s.a.) : Sen bir iş istedin, ama Allah onun gayrisini murâd etti, buyurdular.

Bu âyet-i kerîme hakkında Şa'bî şöyle diyor: «Erkekler kadınlar üzerine hâkimdirler. Çünkü Allah, kimini kiminden üstün kılmıştır,-Hem de erkekler, mallarından infâk etmektedirler.» Erkeklerin malla­rından yapmış oldukları bu infâk, kadınlara vermiş oldukları mehirdir. Görmez misin şayet erkek kadına zina isnadında bulunursa, onunla la'netleşir. Ama katlın erkek hakkında böyle bir iddiada bulunursa sopa cezası ile tecziye edilir.

Allah Teâlâ buyuruyor : «(Kadınlardan) iyi olanlar, —îbn Abbâs ve bir çoklarına göre (kocalarına)™ itaatli olan ve... kendileri de gizliyi koruyanlardır.»

Süddî ve başkalan bu âyetin tefsirinde : Kocasının yokluğunda nef­sini ve kocasının malını koruyanlardır, demişlerdir.

Allah Teâlâ : «Allah'ın kendilerini korumasına karşılık...» buyur­maktadır ki; korunmuş olan ancak Allah'ın koruduğudur.

İbn Cerîr diyor ki: Bize Müsennâ'mn... Ebu Hüreyre'den rivayeti­ne göre Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır : Kadınların en hayırlısı odur ki; ona baktığın zaman seni sevindirir, ona bir şey emrettiğinde sana itaat eder. yanında olmadığın zaman senin için nefsini ve malını korur. Sonra Allah Rasûlü : «Erkekler kadınlar üzerine hâkimdirler...» âyetini okudular. Hadîsi İbn Ebu Hatim de rivayet etmiştir.

İmâm Anmed der ki: Bize Yahya İbn îshâk'ın... Abdurrahmân İbn Avf'dan rivayetine göre Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Kadın beş vakit namazını kıldığında, ramazân'da orucunu tuttuğunda, namusu­nu koruduğunda ve kocasına itaat ettiğinde, kendisine; «hangi kapısın­dan istersen cennete gir» denilir.

Hadisi bu kanaldan rivayetinde İmâm Ahmed tek kalmıştır.

Allah Teâlâ : «Serkeşlik etmelerinden endişelendiğiniz kadınlara öğüt verin.» buyuruyor. Âyette geçen ( j^i ) kelimesi yükselmek anlamındadır. Serkeşlik eden kadın ise, kocasına üstünlük taslayan, onun emrini yerine getirmeyen, ondan yüz çeviren ve ona kızan (buğz eden) kadındır. Ne zaman ki, kadında serkeşlik alâmetleri belirirse; er­kek, ona nasihat etsin ve bu isyanına karşılık Allah'ın azâbıyla korkut­sun. Muhakkak ki Allah Teâlâ; kocanın hakkını onun üzerine vacip kılmış itaatini emretmiş ve erkeğin onun üzerine üstünlüğü, fazileti se­bebiyle ona âsi gelmesini haram kılmıştır. Rasûlullah (s.a.) : Bir kim­seye başka birine secde etmesini emredecek olsaydım, üzerindeki hak­kının büyüklüğünden dolayı kadının kocasına secde etmesini emreder­dim, buyurmuşlardır. Buhârî'nin Ebu Hüreyre'den rivayetine göre Rasû­lullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır :

Erkek karısını yatağına çağırır da; kadın bundan yüz çevirirse ve kocası ona kızarak yatarsa sabah oluncaya kadar melekler, o kadına la'net ederler.

Hadîsi Müslim de rivayet etmiştir. Ancak onun lafzı şöyledir : Ka­dın kocasının yatağından ayrı olarak gecelediğinde; sabaha kadar me­lekler ona la'net ederler. İşte bunun içindir ki; Allah Teâlâ : «Serkeş­lik etmelerinden endişelendiğiniz kadınlara öğüt verin.» buyurmuştur.

Allah Teâlâ: «Kendilerini yataklarında yalnız bırakın.» buyuru­yor. İbn Abbâs'tan naklen Ali İbn Ebu Talha onları yalnız bırakmanın kendileriyle cinsî temasta bulunmamak, aynı yatakta yatmakla birlik­te onlara sırtını dönmek olduğunu söyler. Birçokları böyle söylemiş, iç­lerinde Süddî, Dahhâk, İkrime ve kendisinden gelen rivayetlerden birin­de, İbn Abbâs'm bulunduğu diğer bazıları ise; onlarla konuşmaması ve sohbet etmemesini de eklemişlerdir.

İbn Abbâs'tan rivayetle Ali İbn Ebu Talha şöyle diyor : Kadına na-sîhat eder. Kabul ederse ne âlâ, yoksa onu yatağında yalnız bırakır ve nikâhını terketmeksizin onunla konuşmaz. Bu ise kadına elbette ağır gelir.

Mücâhid, Şa'bî, İbrâhîm, Muhammed İbn Kâ'b, Miksem ve Katâde yalnız bırakmanın; onunla birlikte yatmamak olduğunu, söylemişlerdir.

Ebu Dâvûd der ki: Bize Mûsâ îbn İsmail'in... Ebu Hurre'den, onun da amcasından rivayetinde Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır: Eğer onların serkeşliklerinden korkarsanız, onları yatakta yalnız bı­rakınız. Hammâd burada Rasûlullah (s.a.) in nikâhı (cinsî temasta bulunmayı) kasdettiğini söyler.

Ebu Dâvûd Sünen'inde ve İmâm Ahmed'in Müsned'inde Muaviye İbn Hayde'den nakledildiğine göre; o: Ey Allah'ın Rasûlü, bizden bi­rinin karısının hakkı nedir? diye sormuştu. Allah Rasûlü bunu şöyle cevaplandırdılar: Yediğinden yedireceksin, giydiğinden giydireceksin, yüzüne vurmayacaksın, çirkin olduğunu söylemeyeceksin ve onu sa­dece evde yalnız bırakacaksın.

Allah Teâlâ : «Onları dövün.» buyuruyor ki; nasihatle ve yalnız bırakmakla yola gelmezlerse incitmemek şartıyla onları dövmeye hak­kınız vardır. Nitekim Müslim'in Sahîh'inde Câbir'den rivayete göre Ra-, sülullah (s.a.) veda haccmda şöyle buyurmuşlardır: Kadınlar hakkın­da Allah'tan korkunuz. Onlar sizin yanınızda size yardımcıdırlar. Sizin onlar üzerinizdeki hakkınız; sizin hoşlanmadığınız birini evinize ayak bastırmamalarıdır. Şayet bunu yaparlarsa; incitmeksizin onları dövünüz. Onların da sizin üzerinizdeki haklan; uygun şekilde geçimlerini ve giyimlerini sağlamanızdır.

İbn Abbâs ve birçokları «încitmeksizin dövmek» ta'bîrini kullan­mışlardır. Hasan el-Basrî de; iz bırakmayacak bir şekilde dövmek, de­miştir. Fakıhler de şöyle derler : Bir organım kırmamak ve iz bırakma­mak suretiyle dövmektir.

İbn Abbâs'tan rivayetle Ali tbn Ebu Talha şöyle diyor: Onu ya­takta yalnız bırakır. Şayet gelir ve yönelirse (yola gelirse) ne âlâ. De­ğilse onu incitmeyecek bir şekilde dövmene Allah izin vermiştir. Onun kemiğini kırmayasın. Şayet bununla yola gelirse ne âlâ. Değilse ondan kurtulmak sana helâl olmuştur.

Süfyân İbn Uyeyne, Zührî'den... İyâz îbn Abdullah'dan naklediyor ki; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Allah'ın cariyelerini (kadınla­rınızı) dövmeyiniz. Bunun üzerine Hz. Ömer, Rasûlullah (s.a.) a ge­lerek; kadınlar kocalarına kafa tutuyorlar, diye şikâyet etti. Rasûlul­lah (s.a.) da onların dövülmesine müsâade buyurdu. Bundan sonra bir çok kadın, Rasûlullah (s.a.) in hanımlarına gelerek kocalarından şikâ­yet ettiler. Bunun üzerine Allah Rasûlü (s.a.) : Kocalarından şikâyet eden bir çok kadın Muhammed'in ailesine (hanımlarına) gelmektedir. Onlar sizin hayırlılarınız değillerdir, buyurdular. Hadîsi Ebu Dâvûd, Neseî ve îbn Mâce rivayet etmişlerdir.

İmâm Ahmed diyor ki: Bize Süleyman tbn Davud'un.., Eş'as tbn Kays'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir: Ömer'e müsâfir oldum. Hanımına vararak dövdü ve şöyle dedi: Ey Eş'as, Rasûlullah (s.a.) dan ezberlediğim şu üç şeyi sen de benden ezberle : Bir adama karısını niçin dövdüğünü sorma, vitri kılmadan yatma. Râvî, üçüncüsünü unutmuş­tur. Hadîsi Ebu Dâvûd, Neseî ve tbn Mâce de rivayet etmişlerdir.

Allah Teâlâ: «Size itaat ederlerse aleyhlerinde bir yol aramayın.» buyuruyor. Allah'ın mübâh kıldığı hususlardan kocasının istediği her şeye kadın İtaat ettiğinde; artık kocaya, kansı aleyhinde herhangi bir yol (hak) yoktur. Onu dövme ve yalnız bırakma hakkı da olamaz.

Allah Teâlâ'nm : «Muhakkak ki Allah, Aliyy ve Kebîr olandır.» kav­li; kadınlara karşı sebebsiz yere zulümde bulunduklarında, erkeklere bir tehdîddir. Onların (kadınların) velîsi Allah Teâlâ olup O( Allyy ve Ke-bîr'dir. Kadınlara zulmedenlerden elbette intikamını alacaktır.25

35 — Eğer aralarının açılmasından endîşeye düşerse­niz, erkek tarafından bir hakem, kadın tarafından bir ha­kem gönderin. Bunlar barıştırmak isterlerse Allah; onların arasını bulur. Muhakkak ki Allah, Alîm, Habîr olandır.

Hakem Usûlü

Allah Teâlâ önce kadının yüz çevirmesi ve serkeşliğinden ibaret olan birinci durumu zikrettikten sonra, karı kocanın birbirlerinden nef­ret etmeleri (uzaklaşmaları) durumuna işaretle : «Eğer aralarının açıl­masından endîşeye düşerseniz; erkek tarafından bir hakem, kadın ta­rafından bir hakem gönderin.» buyuruyor.

Fakîhler şöyle diyorlar: Karı kocanın arası açıldığında; hâkim, her ikisini birden onların durumlarını görüp gözetecek güvenilir birinin yanma oturtur. Bu kişi, herhangi birinden gelecek zulmü ve kötülüğü engeller. İşleri zorlaşır ve hasımlıkları uzarsa, o zaman hâkim, kadirim ailesinden ve erkeğin ailesinden birer güvenilir kişi gönderir. Bunlar biraraya gelerek karı kocanın durumu üzerinde düşünürler ve faydalı görecekleri şekilde ya ayırırlar, ya da birleştirirler. Fakat kanun koyu­cu (şârî), burada birleşmeyi daha uygun görerek : «Bunlar barıştırmak isterlerse Allah onların arasını bulur.» buyuruyor.

İbn Abbâs'tan rivayetle Ali İbn Ebu Talha şöyle demiştir: Allah Teâlâ; erkeğin ailesinden bir kişi, kadının ailesinden de bir kişi olmak üzere; iki sâlih kişinin gönderilmesini emretmiştir. Bunlar bakacaklar; şayet kötülük yapan erkek ise, karısını ondan ayıracaklar ve erkeğin üzerine nafaka koyacaklardır. Şayet kötülük yapan kadın ise; bu du­rumda da onu kocasıyla birleştirecekler ve kadına nafakayı vermeyecek­lerdir. Kan kocayı; ayırmak ya da birleştirmek hususunda ittifak eder­lerse bunu emretmeleri caizdir. Şayet birleştirmeyi uygun görür de kan kocadan birisi buna razı olur, diğeri istemezse ve daha sonra da birisi razı olursa; razı olan diğerine vâris olur. Razı olmayan ise razı olana vâris olamaz. Hadîsi İbn' Ebu Hatim ve İbn Cerîr rivayet etmişlerdir.

Abdürrezzâk, Ma'mer kanalıyla... İbn Abbâs'tan rivayet ediyor ki; o şöyle demiştir : Ben ve Muâviye hakem olarak gönderildik. —Ma'mer diyor ki: Bize ulaştığına göre onları gönderen Hz. Osman imiş— (Hz. Osman;) onlara şöyle demiş : Eğer birleştirmeyi uygun görürseniz bir-leştirin. Yok aynlmalannı uygun görüyorsanız ayırın.

Yine Abdürrezzâk rivayet ediyor: Bize Cüreyc'in îbn Ebu Müley-ke'den naklettiğine göre; Akîl İbn Ebu Tâlib, Fâtıma Bint Utbe İbn Rabîa ile evlenmişti. Fâtıma : Bana gelirsin ve ben de sana nafaka ve­ririm, demişti. Akîl yanına girdiğinde; Utbe İbn Rabîa ve Şeybe îbn Rabîa neredeler? diye sormuş. Akîl de : Ateşe girdiğin zaman, onlar senin sağındadırlar, diye cevâb vermiş. Bunun üzerine Fâtıma elbise­sini toparlayıp Hz. Osman'a gelip durumu anlatmış. Hz. Osman güle­rek; tbn Abbâs'ı ve Muâviye'yi göndermiş. İbn Abbâs : Ben ikisini ayı­racağım, demiş. Muâviye de: Abdimenâf oğullarından iki ihtiyarı ayı­racak değilim, demiş. îbn Abbâs ve Muâviye yanlarına gittiklerinde; yüzlerine kapılan kapatmışlar.

Yine Abdürrezzâk anlatıyor: Bize Ma'mer'in... Ubeyde'den naklet­tiğine göre; o şöyle demiştir: Hz. Ali'nin yanında idim. Bir kadın ko­casıyla birlikte ona geldi. Her birinin yanında bir grup bulunuyordu. Her iki grup da birer hakem çıkardılar. Hz. Ali hakemlere; üzerinize dü­şeni biliyor musunuz? Eğer birleştirmek isterseniz birleştirin, dedi. Ka­dın; lehime, ya da aleyhime olsun Allah'ın kitabına razıyım, dedi. Er­kek ise; ayrılık ise hayır (razı olmuyorum), dedi. Hz. Ali: Yalan söy­ledin, lehine veya aleyhine olsun Allah'ın kitabına razı oluncaya kadar böyle devam edeceksin, dedi. Hadîsi îbn Ebu Hatim rivayet etmiştir. îbn Cerîr de Ya'kûb kanalıyla... Hz. Ali'den bir benzerini rivayet et­miştir.

Cumhûr-u Ulemâ'nın mezhebine göre; hakemlerin ayırma ve bir­leştirme yetkileri vardır. İbrahim en-Nehâî şöyle demiştir: İki hakem karı-kocanm arasını bir, iki, üç talâk ile ayırmayı isterlerse böyle yapa­bilirler. Bu, Mâlik'ten de rivayet edilmiştir.

Hasan el-Basrî ise şöyle demiştir: Hakemler; birleştirmeye hükme­debilirler, ama ayırmaya hükmedemezler. Katâde ve Zeyd îbn Eşlem de böyle demişlerdir. Ahmed îbn Hanbel, Ebu Sevr ve Dâvûd bununla fetva vermişlerdir. Bunların dayanakları; Allah Teâlâ'nın : «Bunlar barıştır­mak isterlerse, Allah Teâlâ onların arasını bulur.» buyurup ayrılığı zik-retmemiş olmasıdır.

Şayet hakemlerin ikisi de kan-koca tarafından vekîl edilmişlerse; birleştirme ve ayırma hususundaki hükümleri geçerli olur ve bu konu­da ihtilâf yoktur. İmamlar hakemler konusunda da ihtilâf etmişlerdir : Hakemler; hâkim tarafından mı ta'yîn edilmişlerdir? —ki bu takdirde eşlerin her ikisi de razı olmasalar bile hüküm verebilirler— Yoksa iki eş tarafından ta'yîn edilmiş vekiller midir? Bu hususta iki görüş var­dır : Cumhur, birinci görüştedir. Zîrâ Allah Teâlâ : «Erkek tarafından bir hakem, kadın tarafından bir hakem gönderin.» buyurmuş ve bunları hakem diye isimlendirmiştir. Hakîm ise; hakkında hüküm verilenin rızâsına bakmaksızın hüküm verir. Âyetin zahiri de böyledir. Şafiî mez­hebinin yeni görüşü ile Ebu Hanîfe ve ashabının görüşleri budur. İkinci görüşe gelince bu; Hz. Ali'nin; koca; ayrılık olacaksa; hayır, dediğinde; ona yalan söyledin. Kadının söylediğini sen de söyîeyinceye kadar sö­züne dayanır. îkinci görüşe kail olanlar, derler ki: Şayet hakemler hâkim sayılsalardı, kocanın ikrarına ihtiyâç duyulmazdı. En doğrusunu Allah bilir.

Şeyh Ebu Ömer İbn Abdülberr der ki: Âlimlerin icmâ'ına göre; iki hakemin görüşleri ayrıldığında; diğerinin de sözüne i'tibâr edilmez. Karı-koca, iki hakemi vekîl kılmasalar bile hakemlerin birleştirme konu-1 sundaki sözleri geçerlidir. Âlimler; ayırma konusunda hakemlerin söz­lerinin geçerli olup olmadığı konusunda ihtilâf etmişlerdir. Ancak daha sonra Cumhûr'dan, hakemlerin bu konudaki sözlerinin de geçerli ola­cağı görüşü rivayet edilmiştir.26

36 — Allah'a ibâdet edin. O'na hiçbir şeyi ortak koş­mayın. Ana babaya, yakınlara, yetimlere, düşkünlere, ya­kın komşuya, uzak komşuya, yakın arkadaşa, yolcuya ve elinizin altında bulunanlara iyilik edin, Allah kendini be­ğenip böbürlenenleri elbette sevmez.

Allah Teâlâ, tek ve ortağı olmaksızın kendisine ibâdeti emrediyor. Yaratan, rızık veren, nimetlendiren, her hal ve durumda yarattıklarına fazlı ile muamele eden O'dur. Onlar tarafından tevhide ve yaratıkla­rından hiçbir şeyle şirk koşulmamaya hak kazanmıştır. Nitekim Rasû-lullah (s.a.) Muâz'a şöyle demiştir: Allah'ın kullar üzerindeki hakkı nedir, biliyor musun? Muâz: Allah ve Rasûlü en iyi bilir, deyince; Ra-sûlullah: O'na ibâdet etmeleri ve O'na hiçbir şeyle ortak koşmamala-ndır, buyurmuş sonra tekrar sormuş: Bunu yaptıklarında kulların Allah üzerindeki hakkı nedir, biliyor musun? Onlara, azâb etmemesidir, demiş. Sonra Allah Rasûlü ana-babaya iyiliği tavsiye etmiş. Zira Allah Teâlâ, anam babanı senin var olman için bir sebep kılmış ve çok yerde kendine ibâdetin yanında ana babaya iyiliği zikretmiştir. Nitekim şu âyetler de böyledir : «Rabbın buyurmuştur ki: Kendisinden başkasına ibâdet etmeyesiniz, ana ve babaya iyi davranasmız.» (İsrâ, 23), «Bana ve ana-babana şükret. Dönüş ancak Bana'dır.» (Lokman, 14)

Sonra Allah Teâlâ ana babaya iyiliğin yanında erkek ve kadın ak­rabalara iyiliği de emretmiştir. Nitekim bir hadîste şöyle buyurulur:

Fakîre sadaka; sadakadır, akrabaya olursa; hem sadaka, hem de süa-i rahim'dir.

Allah Teâlâ: «Yetimlere iyilik edin.» buyuruyor. Çünkü onlar, iş^ lerini görecek ve kendilerine harcamada bulunacak sahiblerini kaybet­mişlerdir. İşte Allah Teâlâ bunlara iyiliği ve şefkati emrediyor ve «Düş­künlere iyilik edin.» buyuruyor. Bunlar, kendilerine yetecek şeyleri bu­lunmayan ihtiyâç sahipleridir. Allah Teâlâ onlara yetecek ve zarurî ihti­yâçlarını giderecek şeylerle yardımda bulunulmasını emretmiştir. Fa-kîr ve miskin (düşkün) lerden Tevbe sûresinde tekrar söz edilecektir.

«Yakın komşuya ve uzak komşuya iyilik edin.» âyeti hakkında İbn Abbâs'tan naklen Ali İbn Ebu Talha şöyle diyor : Yakın komşu, aranız­da akrabalık olan, uzak komşu da aranızda akrabalık olmayan komşu­dur. Bu tefsîr İkrime, Mücâhid, Me'mun İbn Mihrân, Dahhâk, Zeyd İbn Eşlem, Mukâtil İbn Hayyân ve Katâde'den de rivayet edilmiştir.

Ebu îshâk ise, nevf el-Bekkâlî'den rivayetle yakın komşunun müs-ltiman, uzak komşunun da yahûdî ve hıristiyan komşular olduğunu söy­lemiştir. Bu görüş îbn Cerîr ve İbn Ebu Hatim tarafından rivayet edil­miştir.

Cabir el-Cu'fi... Ali ve İbn Mes'ûd'dan rivayetle «Yakın komşu» dan kadının kastedildiğini söylemiştir. Mücâhid de «Uzak komşu» dan, yol­culuktaki arkadaşın kastedildiğini söyler.

Komşuya (iyilik yapmayı) emreden bir çok hadîs vârid olmuştur. Bunlardan bize ulaşanları zikredelim:

1- İmâm Ahmed der ki: Bize Muhammed İbn Ca'fer'in... Abdul­lah îbn Ömer'den naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş­lardır:

Cibril, bana komşuyu o kadar tavsiye etti ki; onu vâris kılacağını sandım. Hadîsi; Buhârî ve Müslim Sahîh'lerinde Ömer İbn Muhammed îbn Zeyd İbn Abdullah İbn Ömer'den rivayetle tahrîc etmişlerdir. .

2- İmâm Ahmed diyor ki: Bize Süfyân'ın... Abdullah İbn Amr' dan naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) : Cibril bana komşuyu o kadar tavsiye etti ki, onu vâris kılacağını sandım, buyurmuştur. Hadîsi Ebu Dâvûd da rivayet etmiştir. Hadîsin bir benzeri, Tirmizî tarafından Süf-yân îbn Uyeyne kanalıyla Beşîr'den rivayet edilmiştir. Tirmizî, hadîsin bu yönden garîb ve hasen olduğunu söyler. Hadîs, Mücâhid tarafından Âişe ve Ebu Hüreyre'den merfû' olarak rivayet edilmiştir.

3- Yine İmâm Ahmed rivayet ediyor: Bize Abdullah İbn Yezîd'In... Abdullah îbn Amr îbn el-Âs'dan naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) : Allah katında arkadaşların en hayırlısı, arkadaşına en hayırlı olanlarıdır. Yine Allah katında komşuların en hayırlısı komşusuna en hayırlı olanıdır, buyurmuştur. Hadisi Tirmlzî de Ahmed îbn Muhammed kanalıyla Hayve îbn Şüreyh'den rivayet etmiş ve hasendir, garîbtlr, de­miştir.

4- İmâm Ahmed der ki: Bize Abdurrahman İbn Mehdî'nin... Ömer'den naklettiğine göre Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Kişi, komşusunun önünde karnını doyurmasın. Hadîsi sadece İmâm Ahmed rivayet etmiştir.

5- İmâm Ahmed, Ali İbn Abdullah kanalıyla... Mikdâd îbn el-Esved'den rivayet ediyor ki; Rasûlullah (s.a.) ashabına sormuştu : Zina hakkında ne dersiniz? Onlar: Onu, Allah ve Rasûlü haram kılmıştır, ve o kıyamet gününe kadar haramdır, dediler. Allah Rasûlü: Kişinin on kadınla zina etmesi, komşusunun hanımıyla zina etmesinden çok daha hafiftir, buyurmuştur. Sonra; hırsızlık hakkında ne dersiniz? diye sordular. Onlar yine: Hırsızlığı, Allah ve Rasûlü haram kılmıştır ve o haramdır, dediler. Allah Rasûlü : Kişinin on evden hırsızlık etmesi kom­şusundan hırsızlık etmesinden çok daha hafiftir, buyurdular. Hadîsi sa­dece İmam Ahmed rivayet etmiştir. Ancak Buhar! ve Müslim'de İbn Mes'ûd'dan rivayet edilen şu hadîs bunu desteklemektedir. İbn Mes'ûd der ki:

Rasûlullah'a; ey Allah'ın Rasûlü Allah katında hangi günâh en bü­yüktür? diye sordum. Seni yarattığı halde Allah'a şirk koşmandır, bu­yurdular. Ben : Bu, gerçekten büyük bir (suç) tur. Sonra hangisi? diye sordum. Seninle beraber yiyecek korkusuyla çocuğunu öldürmendir, bu­yurdular. Ben : Sonra hangisi? diye sordum. Komşunun hanımıyla zina etmendir, buyurdular.

6- Yine îmam Ahmed, Yezîd kanalıyla... Ebu'l-Âliye'den, o da ansârdan bir adamdan rivayet ediyor ki, o şöyle demiştir : Rasûlullah'ın yanına gitmek üzere ailemin yanından ayrıldım. Gördüm ki, Rasûlullah ayakta duruyor ve bir adam ona doğru gidiyor. Bir işleri (ihtiyâçları) olduğunu sandım. Ansârî anlatmaya devam eder ve şöyle der : Rasûlul­lah (s.a.) o kadar çok ayakta durdu ki, ayakta bu kadar uzun süre durduğu için Hz. Peygambere acıdım. Adam gidince; Rasûlullah (s.a.) a şöyle dedim : Ey Allah'ın Rasûlü, bu adam sizi o kadar çok ayakta bek­letti ki, uzun süre sizi ayakta beklettiği için size acıdım.

Rasûlullah (s.a.) : Onu gördün mü? diye sordu. Ben; evet deyince : Kim olduğunu biliyor musun? diye sordu. Ben; hayır dedim. O, Cibril'dir. Bana komşuyu o kadar tavsiye etti ki; onu vâris kılacağını sandım, bu­yurarak şöyle devam etti: Eğer ona selâm verseydin senin selâmım alırdı.

7- Abd tbn Humeyd Müsned'inde şöyle diyor : Bize Ya'lâ îbn Ubeyd... Câbir îbn Abdullah'dan nakletti ki; o şöyle demiştir : Rasûlul­lah (s.a.) Cibrîl ile birlikte cenaze namazı kılınan yerde namaz kılar­ken, Medine'nin üst kısımlarında oturan bir adam geldi. Cibrîl gidince adam sordu: Ey Allah'ın Rasûlü, seninle birlikte görmüş olduğum bu adam kimdir? Rasûlullah (s.a.) : Onu gördün mü? diye sordu. Adam, evet deyince; Öyleyse pek çok hayır gördün, bu Cibril'dir. Bana komşu­yu o kadar tavsiye etti ki; onu vâris kılacağını sandım, buyurdular. Bu tarîkten rivayetinde, Abd İbn Humeyd tek kalmıştır ve bu hadîs bir önceki hadîsi te'yîd etmektedir.

8- Ebu Bekr el-Bezzâr diyor ki: Bize Ubeydullah îbn Muhammed' in... Câbir İbn Abdullah'tan naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Komşular üçdür: Komşu vardır; bir hakkı olur. Komşu­ların hak yönüyle en aşağısı budur. Komşu vardır, iki hakkı olur. Komşu vardır, üç hakkı olur. Komşuların hak yönünden en üstünü de budur. Bir hakkı olan; müşrik ve akraba olmayan komşudur. Bunun yalnızca komşuluk hakkı vardır. İki hakkı olan komşu; müslüman komşudur. Onun; bir İslâm, bir de komşuluk hakkı vardır. Üç hakkı olan komşuya gelince; bu da müslüman ve akraba olan komşudur. Bunun bir kom­şuluk, bir İslâm ve bir de akrabalık hakkı vardır. Bezzâr diyor ki: Bu hadîsi Abdurrahmân îbn Fudayl'dan sadece tbn Ebu Füdeyk'in rivayet ettiğini biliyorum.

9- îmâm Ahmed, Muhammed îbn Ca'fer et-Taberî kanalıyla... Hz. Âişe'den rivayet ediyor ki o, Rasûlullah'a; benim iki komşum var-, hangisine hediye vereyim? diye sormuş. Allah Rasûlü de, kapısı sana daha yakın olanına, buyurmuş. Hadîsi Buhârî, Şu'be'den rivayet etmiş­tir.

Âyette geçen «Yakın arkadaş» hakkında Sevrî... Ali ve İbn Mes'ûd' dan rivayetle; bu, kadındır (kişinin karışıdır) demiştir.

İbn Ebu Hatim şöyle diyor : Bu açıklamanın benzeri Abdurrahmân İbn Ebu Leylâ, İbrahim en-Nehaî, Hasan ve kendisinden gelen rivayet­lerden birinde Saîd İbn Cübeyr'den nakledilmiştir, tbn Abbâs, Mücâhid, îkrime ve Katâde bunun; yol arkadaşı olduğunu söylerken, Saîd îbn Cübeyr; sâlih arkadaştır, demiş. Zeyd İbn Eşlem de, o hazarda (ikâmet halinde) seninle birlikte oturan, yolculukta da arkadaş olandır, demiştir.

Âyette ki kelimesi; îbn Abbâs ve bir cemâatten ri­vayete göre müsâfirdir. Mücâhid, Ebu Ca'fer el-Bâkır, Hasan, Dahhâk ve Mukâtil de; yolculukla geçerken, sana uğrayan kişidir, demişlerdir. Bu görüş daha kuvvetlidir. Müsâfir olduğunu söyleyenlerin maksadı yol­dan geçen kişi ise, iki görüş aymdır. Yolcular hakkında Tevbe sûresinde bilgi verilecektir. Allah'a güvenir ve O'na tevekkül ederiz.

Allah Teâlâ'nın: «Elinizin altında bulunanlara iyilik edin.» buy­ruğu; kölelere iyiliği tavsiye etmektedir. Çünkü köle çaresiz ve zayıf olandır. İnsanların ellerinde esîrdir. Rasûlullah (s.a.) ölümünden ön­ceki hastalığında ümmetine vasiyette bulunup şöyle buyurmuşlardı: Namaza sanlın ve ellerinizin altında bulunanlara (kölelere) dikkat edin. Bunu çok tekrarlamışlardı.

İmâm Ahmed der ki: Bize İbrahim İbn Ebu'l-Abbas'ın... Mikdâm İbn Ma'dîkerib'den naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş­lardır : Kendi nefsine yedirdiğin, senin için bir sadakadır. Çocuğuna ye­dirdiğin, senin için bir sadakadır. Karına yedirdiğin, senin için bir sa­dakadır. Hizmetçine yedirdiğin, senin için bir sadakadır. Hadîsi Neseî, Bakiyye'den rivayet etmiştir ve isnadı sahihtir. Allah'a hamdederiz.

Abdullah ibn Amr'dan rivayet edildiğine göre; o, kâhyasına şöyle demişti: Kölelere yiyeceklerini verdin mi? O, hayır deyince de : Git ve onlara yiyeceklerini ver. Çünkü Allah Rasûlü (s.a.) şöyle buyurmuştur: Kişiye günâh olarak; sahib olduklarına (kölelerine) yiyeceklerini ver­memek yeter. Hadîsi Müslim rivayet etmiştir.

Ebu Hüreyre'den rivayete göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuş­lardır : Kölenin yiyecek ve giyeceği (efendisinin üzerinde) bir hakkı­dır. Ona ancak gücünün yetebileceği iş yüklenir. Bu hadîsi de Müslim rivayet etmiştir. Yine Ebu Hüreyre'den rivayete göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır : Sizden birinin hizmetçisi yemeğini getirdiğinde, şayet birlikte oturtmuyorsa, bir veya iki lokma, bir veya iki yiyecek ona versin. Zîrâ o, kendisinin rahat ettirilmesini ve tedavisini üstlenmiştir. Hadîsi Buhârî ve Müslim tahrîc etmişlerdir. Lafız, Buhârî'nindir. Müs­lim'in lafzı ise şöyledir : Kendisiyle birlikte oturtsun ve o da yesin. Şa­yet yemek az ise eline bir veya iki yiyecek koysun.

Ebu Zerr'den rivayet edildiğine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyur­muşlardır :

Onlar, kardeşleriniz, köle ve câriyelerinizdir. Allah onları sizin el­leriniz altında, kılmıştır. Kimin kardeşi elinin altındaysa; ona yediğin­den yedirsin, giydiğinden giydirsin ve güç yetiremeyecekleri işi onlara yüklemesin. Şayet onlara böyle bir iş yüklerseniz onlara yardım ediniz. Hadîsi Buhârî ve Müslim tahrîc etmiştir.

Allah Teâlâ: «Allah kendini beğenip, böbürlenenleri elbette sev­mez.» buyuruyor. Yani kendi kendini beğenen, kibirlenen, büyüklenen, insanlara karşı övünen, kendini insanlardan daha hayırlı gören kişileri Allah elbette sevmez. O kendince büyük, ama Allah katında hakir ve küçüktür. İnsanlar katında da sevilmeyen kişidir.

Mücâhid «Allah kendisini beğenenleri sevmez.» âyetinde kibirle-nenlerin; «Böbürlenenleri sevmez.» kısmında da verdiklerini sayan ki­şilerin kastedildiğini söyler. Bu kişi, Allah'a şükretmez ve Allah'ın ken­disine vermiş olduğu nimetlerle insanlara karşı böbürlenir. Bu nimetler­den dolayı Allah'a çok az şükreder, demiştir.

İbn Cerîr der ki: Bize Hüseyn'in... Abdullah İbn Vâkıd Ebu Reca* el-Hervî'den naklettiğine göre; o, kölelerine kötü davrananları, aynı zamanda kendini beğenip böbürlenir bulursun, demiştir. Ve «Elinizin altında bulunanlara, iyilik edin.» âyetini okudu. Sonra, her bir âsîyi; aynı zamanda zâlim ve şaki bulursun, dedi ve : «Bir de anneme iyi dav­ranmamı öğütledi ve beni bedbaht bir zorba kılmadı.» (Meryem, 32) âyetini okudu.

Kendini beğenip böbürlenenler hakkında İbn Ebu Hatim, Avvâm îbn Havşeb'den rivayetle şöyle diyor: Bize babamın... Mutarrif'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir : Bana Ebu Zerr'den bir hadîs ulaştı. Onunla buluşmayı çok arzu ediyordum. Onunla buluştuğumda: «Ey Ebu Zerr; bana ulaştığına göre, sen Rasûlullah (s.a.) in: Allah Teâlâ üç kişiyi sever ve üç kişiye de buğz eder, buyurduğunu iddia ediyormuş-sun, doğru mu? dedim. O, evet dedi. Ve üç kere : Dostuma İsnâd ederek yalan söyleyeceğimi sanmıyorum, dedi. Ben; Allah'ın buğz ettiği üç kişi kimlerdir? diye sordum. O; kendini beğenip böbürlenen kişidir. Onu, size indirilen Allah'ın kitabında da bulmuyor musunuz? deyip «Allah, kendini beğenip böbürlenenleri elbette sevmez.» âyetini okudu; Yine îbn Ebu Hatim rivayet ediyor : Bize babamın... Ebu Temîme'den, onun da Belhüceym'U bir adamdan naklettiğine göre; o, ey Allah'ın Rasûlü, bana tavsiye et, demişti. Allah'ın Rasûlü de: Elbiseni yerde sürümek-ten sakm. Çünkü elbiseyi yerde sürümek kendini beğenme alâmetidir. Allah ise kendini beğenenleri sevmez, buyurmuştu.27

37 — Onlar ki hem cimrilik ederler, hem de insanlara cimrilik tavsiye ederler ve Allah'ın kendilerine lutfundan verdiği şeyleri saklarlar. Biz, kafirler için hor ve rüsvây edici bir azâb hazırladık.

38 — Mallarını, insanlara gösteriş için sarfeden, Al­lah'a ve âhiret gününe inanmayanları da Allah sevmez. Şeytân kime arkadaş olursa o ne kötü bir arkadaştır.

39 — Ne olurdu sanki; onlar, Allah'a, âhiret gününe inanmış ve Allah'ın verdiği rızıklardan riyasızca infâk et­miş olsalardı. Allah onları çok iyi bilendir.

Allah Yolunda İnfâk

Allah Teâlâ; mallarıyla cimrilik edip de emretmiş olduğu şekilde ana-babaya iyilikte, yakınlara, yetimlere, düşkünlere, yakın komşuya, uzak komşuya, yakın arkadaşa, yolcuya, ellerinin altında bulunan kö­lelere, infâk etmeyen, Allah'ın onlar üzerindeki hakkını vermeyen ve aynı zamanda insanlara cimriliği emredenleri burada kötülüyor. Ra-sûlullah (s.a.) da hadîs-i şeriflerinde : Hangi hastalık, cimrilikten da­ha ağırdır? ve; cimrilikten sakınınız. Zîrâ o, sizden öncekileri helak etmiştir. Onlara sıla-i rahm'i kesmeyi (onlara gelip gitmemeyi, onlara iyilik yapmamayı) emretmiş, onlar buna uymuş; günâhları işlemeyi emretmiş, onlar da günahkâr olmuşlardır, buyurmuştur.

Allah Teâlâ : «Allah'ın kendilerine lutfundan verdiği şeyleri sak­larlar.» buyuruyor. Cimrilik, Allah'ın vermiş olduğu nimetleri İnkârdır. Bu nimetler o kişide görülmez ve açığa çıkmaz. Ne yemesinde, ne giyi­minde ve ne de harcamasında. Nitekim Allah Teâlâ başka bir âyette: «Doğrusu insan, Rabbına karşı çok nankördür. Doğrusu kendisi de buna hakkıyla şâhiddir.» (Âdiyât, 6) buyururken; burada da «Allah'ın kendilerine lutfundan verdiği şeyleri saklarlar.» buyurup onları «Biz kâ­firler için hor ve rüsvây edici bir azâb hazırladık.» âyetiyle tehdîd edi­yor. Küfür; örtme ve gizlemedir. Cimri de Allah'ın kendisine verdiği nimetleri örter, gizler ve inkâr eder. O da Allah'ın kendine verdiği ni­metlerini inkâr etmiştir. Bir hadîste : Allah Teâlâ bir kula nimet ver­diğinde o kulun üzerinde nimetinin görünmesini sever, buyurulmuştur. Rasûlulah (s.a.) duâlannda şöyle derlerdi: Bizi nimetine şükreden ve onu kabul ederek sana senâ'da (övgüde) bulunan kıl. Nimeti bizim üze­rimize tamâmla.

Seleften bazıları bu âyetin Rasûlullah (s.a.) in sıfatına dâir yan­larındaki bilgiyi açığa vurmayarak gizleyen yahûdîlerin cimriliğine hamletmişlerdir. Bunun içindir ki; Allah Teâlâ «Kâfirler için hor ve rüsvây edici bir azâb hazırladık.» buyurmuştur. Bu görüşü İbn tshâk... İbn Abbâs'tan rivayet etmiştir. Mücâhid ve bir çokları da böyle söyle­mişlerdir.

Şüphe yok ki; âyetin buna da ihtimâli vardır. Ancak âyetin zahirin­den anlaşılan, —her ne kadar ilimde cimrilik de evleviyetle buna da-hilse de— maldan cimrilik hakkında sevkedilmiş olmasıdır. Sözün akışı; akrabalara ve zayıflara infâkda bulunma hakkındadır. Bundan sonraki âyet de böyledir. Ki o âyette de önce : «Mallarım insanlara gösteriş için sarfeden» buyurularak kötülenmiş (zemmedilen) ve eli sıkı olanlar zik­redilmiş ki; bunlar cimrilerdir. Sonra da gösteriş İçin dağıtanlar zik­redilmişlerdir. Bunlar, bu vermeleriyle Allah'ın mâsını istemezler de, şân ve şöhrete kavuşmak ve insanlar tarafından cömertlik sebebiyle övülmek isterler. Cehenneme ilk atılacak üç sınıfın zikredildiği ha-dîs-i şerifte bunların «Yaptıklarını gösteriş için yapan âlim, gazi ve mal sarfedenler olduğu» bildirilmektedir. Mal sahibi şöyle der: Senin yo­lunda harcanmasını istediğin hiçbir şey bırakmadım ve senin yolunda harcadım. Allah Teâlâ'da; yalan söyledin, sen cömert denilmesini iste­miştin ve sana böyle denildi, buyurur. Yani ona : Sen mükâfatını dün­yada aldın. Yapmış olduğun iş ile senin maksadın da buydu, denilir.

Bir hadîste Hz. Peygamber (s.a.) Adiyy'e : Baban bir iş (şey) İste­di de, ona ulaştı (kavuştu), buyurdular.

Başka bir hadîste de Rasûlullah (s.a.) a Abdullah İbn Cüd'ân'ın du­rumu sorulur. İnfâkda bulunması ve köle azâd etmesi ona fayda vere­cek mi? denir. Rasûlullah; Şöyle buyurur: Hayır, bir gün olsun; Al­lah'ım, din günü hatâmı bağışla, dememiştir.

Bunun içindir ki; Allah Teâlâ : «Allah'a ve âhiret gününe inanma­yanları da Allah sevmez.» buyuruyor. Yani onları bu kötülükleri yap­maya, ma'rûf şekilde itaatte bulunmaktan yüzçevirmeye şeytân sürük­lemiştir. Onlara arkadaş olarak gaflete düşürmüş, haktan yüz çevirtmiş ve onlara çirkinlikleri güzel göstermiştir. Allah Teâlâ: «Şeytân kime arkadaş olursa, o ne kötü bir arkadaştır.» buyurmuştur.

Sonra Allah Teâlâ : «Ne olurdu sanki onlar, Allah'a, âhiret gününe inanmış ve Allah'ın verdiği nzıklardan riyasızca infâk etmiş olsalardı...» buyuruyor ki; en güzel yola girseler, âhiret hayatında Allah'ın, güzel amel işleyenlere va'dettiklerini umarak gösterişi bırakıp Allah'a îmâna ve ihlâsa dönseler, Allah'ın sevip hoşnûd olduğu şekilde Allah'ın kendi­lerine verdiği nzıklardan infâk etselerdi; bir daha onları hiçbir şey üzemez, kederlendiremezdi.

Allah Teâlâ : «Allah onları çok iyi bilendir.» buyurmuştur. Allah Teâlâ onların sâlih veya bozuk niyyetlerini iyi bilir. Onlardan kimin tevfîka müstehak olduğunu bilir de onu muvaffak kılar, doğru yola eriş­tirir, razı olacağı sâlih ameller işlemeye muvaffak kılar. İlâhî katından kovulup terkedilmeye hak kazananı da iyi bilir. Onlar, kapısından ko­vulmuş dünya ve âhirette zarar ve ziyana uğramışlardır. Allah bundan korusun.28

40 — Allah; şüphesiz zerre kadar haksızlık yapmaz. Zerre kadar iyilik yapılsa onu kat kat arttırır. Ve kendi ka­tından büyük bir mükâfat verir.

41 — Her ümmetten bir şâhid kıldığımız ve onlara da seni şâhid getirdiğimiz zaman (bakalım) nice olacak?

42 — tşte o gün, o küfredip peygambere âsî olanlar, isterlerdi ki; yerle bir olsalardı da Allah'dan o bir sözü giz­lememiş bulunsalardı.

İslâm Ümmetinin Şâhidliği

Allah Teâlâ haber veriyor ki; kıyamet günü, kullarından hiç biri­sine bir hardal tanesi ve bir zerre ağırlığınca zulmedilmeyecektir. Bila­kis eğer kul; güzel ameller işlemişse, karşılığını tâm olarak ve kat kat fazlasıyla verecek. Nitekim Allah Teâlâ, başka âyetlerde de şöyle bu­yurmuştur : «Oğulcuğum, işlediğin şey bir hardal tanesi kadar da olsa; bir kayanın içinde veya göklerde, yahud yerin derinliklerinde de bu­lunsa, Allah onu getirir.» (Lokman, 16), «O gün insanlar, yaptıklarının kendilerine gösterilmesi için bölük bölük dönerler. Kim zerre kadar ha­yır yapmışsa onu görür. Kim de zerre kadar kötülük yapmışsa onu gö­rür.» (Zilzâl, 6-8).

Buharî ve Müslim'de Zeyd İbn Eşlem kanalıyla... Ebu Saîd el-Hud-rî'den, onun da Rasûlullah (s.a.) dan rivayetine göre uzun şefaat hadî­sinde şöyle buyurulmuştur: Allah Teâlâ : Dönün, kimin kalbinde har­dal tanesi kadar îmân bulursanız, onu ateşten çıkarın, buyuracak. Ha­dîsin diğer bir rivayetinin lafzı şöyledir : İnin, inin, inin. Bir zerre ağır­lığınca îmânı olam ateşten çıkarın. Ve bir çok kişiyi çıkaracaklar. Ebu Saîd sonra şöyle demiştir : Dilerseniz, «Allah şüphesiz zerre kadar hak­sızlık yapmaz.» âyetini okuyunuz.

İbn Ebu Hatim şöyle diyor: Bize Ebu Saîd el-Eşecc'in... Abdullah îbn Mes'ûd'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir: Kıyamet günü kadın ve erkek kul getirilecek. Bir münâdî ilklerin ve sonların (bütün insan­ların) huzurunda şöyle nida edecek : Bu falan oğlu falandır, kimin hakkı var ise gelsin hakkını alsın. Kadın, babası, kardeşi ya da kocası üzerin­de hakkı olduğu için sevinecek. Sonra Abdullah îbn Mes'ûd : «O gün aralarında soy yakınlığı fayda vermez. Birbirlerine bir şey de soramaz­lar.» (Mü'nıinûn, 101) âyetini okuyarak, şöyle devam etti: Allah Teâlâ kendi hakkından dilediğini bağışlar. Ama insanların haklarından hiç­birisini bağışlamaz. Kişi insanların huzuruna dikilir de şöyle nida edi­lir : Bu, falan oğlu falandır. Kimin hakkı var ise gelsin, hakkını alsın. Bunun üzerine kült Rabbım, dünya bitti (geçti) onların haklarını ne reden vereyim? der. Allah da şöyle buyurur: İyi amellerinden alın ve hak sahibine isteği kadar verin. Şayet kul Allah'ın dostu (sevdiği bir kul) ise; ona bir zerre ağırlığı ihsanda bulunur. Ve bu zerre miktarını artırarak onu cennete koyar. Sonra Abdullah bize : «Allah zerre kadar haksızlık yapmaz. Zerre kadar iyilik yapılsa onu kat kat artırır.» âyetini okudu. Ve şöyle devam etti: Onu cennette koyar. Âsî bir kul ise melek; Rabbım, iyilikleri bitti ve bir çok istekli kaldı (ne yapalım) ? der. Allah Teâlâ da: Onların kötülüklerinden alın ve o kulun kötülüklerine ekle­yin, buyurur. Sonra da cehenneme gönderilmesi hükmü yazılır.

Hadîsi İbn Cerîr başka bir şekliyle Zâzân'dan rivayet etmiştir. Bu hadîsin bir kısmını destekleyen (kuvvetlendiren) sahîh bir hadîs var­dır. Nitekim İbn Ebu Hatim diyor ki: Bana babamın... Abdullah İbn Ömer'den rivayetine göre; o şöyle demiştir : Bu âyet; yani «Kim bir iyi­likle gelirse, ona onun on katı vardır.» (En'âm, 160) âyeti bedevîler hak­kında inmiştir. Bir adam: Ey Ebu Abdurrahman muhacirler için ne var? diye sordu. îbn Ömer: Ondan daha üstünü «Allah şüphesiz zerre kadar haksızlık yapmaz. Zerre kadar iyilik yapılsa onu kat kat artırır. Ve kendi katında büyük bir mükâfat verir.» ayetidir, dedi.

Bize Ebu Zür'a'nın... «Zerre kadar İyilik yapılsa onu kat kat artı­rır.» âyeti hakkında Saîd İbn Cübeyr'den naklettiğine göre; müşrikin kıyamet gününde azabı hafifletilecek. Ama ebedi olarak ateşten çıka­rılmayacak. Sahih bir hadîsde buna delil vardır. Şöyleki: Abbâs: Ey Allah'ın Rasûlü, Ebu Tâlib seni korur ve sana yardım ederdi. Senin ona bir faydan olacak mı? demişti. Allah Rasûlü bunun üzerine : Evet, o az bir ateştedir. Eğer ben olmasaydım, ateşin en alt derecesinde olacaktı, buyurdular.

Ebu Dâvûd et-Tayâlisî'nin Sünen'inde rivayet ettiği şu hadîse na­zaran bu; diğer kâfirlere değil de, sadece Ebu Tâlib'e mahsûs olabilir: Buna göre; îmrân'ın... Enes'den rivayetine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır: Allah Teâlâ mü'minin hiç bir iyiliğini boşa gidermez. Dünyada ona karşılık kendisine nzık verilir. Âhirette de onunla mükâ­fatlandırılır. Kâfire gelince; yaptığı iyilikle dünyada yedirilip, içirilir. Kı­yamet günü olunca da onun hiçbir iyiliği olmaz.

Ebu Hüreyre, îkrime, Saîd İbn Cübeyr, Hasan, Katâde ve Dahhâk «Kendi katında büyük bir mükâfat verir.» âyetiyle cennetin kastedildi­ğini söylemişlerdir.

.İmâm Ahmed diyor: Bize Abdüssamed'in... Ebu Hüreyre'den nak­lettiğine göre; o şöyle demiştir : Bana ulaştığına göre; Allah Teâlâ, mti'-min kulunun bir tek iyiliği karşılığında, bin kerre bin iyilik verecektir. Ravî şöyle anlatır : Hacca veya umreye gitmem nasîb oldu da, Ebu Hü-reyre'ye kavuştum ve ona dedim ki: Bana söylendiğine göre; sen şöyle Dır söz söylemişsin : Allah Rasûlünden duydum : Allah Teâlâ, mü'min kulunun bir iyiliğine karşı bin kere bin iyilik verecek. Doğru mu? Ebu HÜreyre şöyle dedi : Hayır, Allah Rasûlünü şöyle derken işittim : Allah Teâlâ ona, iki bin kere bin iyilik verecektir. Sonra «Allah onu kat kat artırır ve katında büyük bir mükâfat verir.» âyetini okuyarak; onun miktarını kim ölçebilir? dedi.

İmâm Ahmed şöyle rivayet ediyor : Bize Yezîd'in... Ebu Osman'dan naklettiğine göre; o şöyle demiştir : Ebu Hüreyre'ye giderek ona : Bana ulaştığına göre, sen; muhakkak iyilik bin kere bin kat artırılır, demişsin (doğru mu?) diye sordum. O dedi ki: Allah'a yemîn ederim ki; Allah Rasûlü'nün şöyle buyurduğunu işittim: Şüphesiz Allah, iyiliği iki bin kere bin kat artıracaktır. Hadîsin senedindeki Ali İbn Zeyd'in bazı ha­dîsleri münkerdir. En doğrusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ : «Her ümmetten bir şâhid kıldığımız ve onlara da seni şâhid getirdiğimiz zaman (bakalım) nice olacak» buyuruyor. Allah Teâlâ burada kıyamet gününün korkularından, şiddetinden haber vere­rek, <(Kıyâmet günü işler ve durum nasıl olacak? O gün her ümmetten bir şâhid getirilecek —ki bunlar peygamberlerdir—» buyuruyor. Nite­kim başka âyetlerde de şöyle buyurmaktadır: «Yer, Rabbının nuru ile aydınlandı, kitâb konuldu, peygamberler ve şâhidler getirildi.» (Zümer, 69), «O gün her ümmetten bir kişiyi aleyhlerine şâhid tutarız.» (Nahl, 89)

Buhârî der ki: Bize Muhammed İbn Yûsuf'un... Abdullah îbn Mes' ûd'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir: Allah Rasûlü bana; bana (Kur'an) oku, buyurdular. Ben: Ey Allah'ın Rasûlü, Kur'an sana in­dirilirken, sana Kur'an'ı ben mi okuyayım? diye sordum. Evet, onu bir başkasından dinlemeyi severim, buyurdu. O'na Nisa sûresini okudum. «Her ümmetten bir şâhid kıldığımız ve onlara da seni şâhid getirdiği­miz zaman bakalım nice olacak?» âyetine gelince; şimdi bu yeter (bu sana kâfidir), buyurdu. Baktım gözleri yaşarmıştı.

Hadîsi Buhârî ve Müslim, A'meş kanalıyla da rivayet etmişlerdir. Hadîs müteaddid kanallarla İbn Mes'ûd'dan rivayet edilmişse de, bu rivayetler maktu' rivayetlerdir. Aynı hadîs İmâm Ahmed tarafından Ebu Hayyân ve Ebu Rezîn kanalıyla rivayet edilmiştir.

îbn Ebu Hatim şöyle diyor: Bize Ebu Bekr İbn Ebu Dünya'nın... Yûnus İbn Muhammed İbn Fudâle el-Ansâri'den, onun da babasından —ki bu zât Hz. Peygamberin ashâbmdandır— naklettiğine göre; Ra-sûlullah (s.a.) Zafer oğulları içindeyken onlara gelmiş ve o gün Zafer oğullan yurdunda bulunan bir kayanın üzerine oturmuştu. Yanında İbn Mes'ûd, Muâz îbn Cebel ve ashabından bazıları vardı. Hz. Peygam­ber Kur'an okuyan birine emrettiler de Kur'an okudu. «Her ümmetten bir şâhid kıldığımız ve onlara da seni şâhid getirdiğimiz zaman bakalım nice olacak?» âyetine gelince; Hz. Peygamber ağladı. O kadar ki, sakalı ve iki yanı titriyordu. Şöyle buyurmuştu : Ey Rabbım, ben aralarında bulunduklarıma şahidim, görmediklerim nice olacak?

îbn Cerîr der ki: Bize Abdullah İbn Muhammed ez-Zühri'nin... «Her ümmetten bir şâhid kıldığımız...» âyeti hakkında Abdullah İbn Mes'ûd'dan rivayetine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır: Aralarında bulunduğum sürece onlara şahidim. Benim ruhumu aldı­ğında ise onları gözetecek olan Sensin.

Ebu Abdullah el-Kurtubî «Tezkire»sinin, Hz. Peygamberin ümme­tine şâhidliğine dâir rivayet edilenler babında şöyle diyor : Bize İbn el-Mübârek'in... Saîd İbn el-Müseyyeb'den naklettiğine göre; o şöyle der­miş : Hiçbir gün yoktur ki, Hz. Peygambere ümmeti sabah ve akşam arzedilmesin. O, onlan isimleriyle ve amelleriyle tanır. Böylece onlar hakkında şâhidlik yapar. Allah Teâlâ; «Her ümmetten bir şâhid kıl­dığımız ve onlara da seni şâhid getirdiğimiz zaman bakalım nice ola­cak?» buyurmuştur.

Bu hadîsin isnadında kopukluk vardır. Senedde ismi verilmeyen birisi bulunmaktadır. Bu söz Saîd îbn el-Müseyyeb'e aittir ve o bu sözü Hz. Peygambere ulaştırmamıştır (hadîs merfû' değildir). Kurtubî ha­dîsi kabul edip, serdettikten sonra şöyle diyor : Ameller her salı ve per­şembe günü Allah'a, cuma günleri de peygamberlere, babalara ve ana­lara arzedilir. Bu, yukardaki hadîslerle çatışmaz. Çünkü amellerin pey­gamberimize her gün, diğer peygamberlerle birlikte de cum'a günü ar-zedilmesi mümkündür.

Allah Teâlâ : «İşte o gün o küfredip peygambere asî olanlar ister­lerdi ki; yerle bir olsalardı.» buyuruyor. O gün, görecekleri korkular ve başlarına gelecek perişanlık, rüsvâylık ve azarlamadan dolayı yerin ya­rılıp da kendilerini yutmasını isterlerdi. Nitekim Allah Teâlâ başka bir âyette de şöyle buyurur: «O gün kişi elleriyle sunduğuna bakacak.» (Nebe', 40).

Allah Teâlâ «Allah'dan o bir sözü gizlememiş bulunsalardı» buyu­rarak onların bütün yaptıklarını i'tirâf edeceklerini ve ondan hiçbir şeyi gizlemeyeceklerini haber vermiştir.

tbn Cerîr der ki: Bize İbn Humeyd'in... Saîd İbn Cübeyr'den nak­lettiğine göre; o şöyle demiştir: Bir adam İbn Abbâs'a gelerek; Allah Teâlâ bir âyette, kıyamet günü müşriklerin : «Ey Rabbımız, biz müşrik­ler değildik.» (En'âm, 23) diyeceklerini haber verirken başka bir âyette de: «Allah'dan o bir sözü gizlememiş bulunsalardı.» buyurmaktadır, dedi. İbn Abbâs şöyle cevâb verdi: Onların; vallahi ey Rabbımız, biz müşrikler değildik, demelerine gelince; onlar cennete sadece nıüslüman olanların girdiğini görünce; gelin, inkâr edelim, diyerek: Vallahi ey Rabbımız, biz müşrikler değildik, derler. Allah Teâlâ onların ağızlarını mühürler de, elleri ve ayaklan konuşur. «Ve Allah'dan o bir sözü gizle­mezler.»

Abdürrezzâk diyor ki: Bize Ma'mer'in... Saîd İbn Cübeyr'den riva­yet ettiğine göre; o şöyle demiştir : Bir adam îbn Abbâs'a gelerek; Kur' an'da bana ters görünen şeyler var, dedi. İbn Abbâs; nedir onlar? Kur' an'da şüphe mi Var? diye sordu. Adam: Hayır, bu bir şüphe değildir. Sadece bir ihtilâftır (çelişkidir, zıtlıktır), dedi. îbn Abbâs: Sana zıt gelen şeyleri söyle, dedi. Adam, şöyle konuştu : Allah Teâlâ bir âyette : «Vallahi ey Rabbımız biz müşrikler değildik.» (En'âm, 23) buyuruyor. Başka bir âyette de «Allah'dan o bir sözü gizlememiş bulunsalardı.» bu­yuruyor ki gizlememişlerdir. İbn Abbâs, adama şöyle cevâb verdi: Al­lah Teâlâ'nın : «Vallahi ey Rabbımız biz müşrikler değildik.» buyurma­sının anlamı şudur : Onlar, kıyamet günü Allah'ın sadece müslümanları bağışladığını, günâhları bağışlayıp şirk koşmayı bağışlamadığını, müş­riklerin inkârının bağışlanmayacak kadar büyük olduğunu gördükle­rinde; vallahi ey Rabbımız biz müşrikler değildik, diyecekler ve bunun­la bağışlanacaklarını umacaklar. Ama Allah Teâlâ onların ağızlarını mühürleyecek. Yapmış olduklannı elleri ve ayaklan söyleyecek. «İşte o gün, küfredip de peygambere âsî olanlar isterlerdi ki; yerle bir olsalardı da Allah'tan o bir sözü gizlememiş bulunsalardı.»

Cüveybir'in Dahhâk'dan rivayetine göre; Nâfi' tbn el-Ezrâk, fbn Abbâs'a gelerek şöyle sordu : Ey Abbâs'ın oğlu, Allah Teâlâ bir âyette : «İşte o gün, o küfredip de peygambere âsî olanlar isterlerdi ki; yerle bir olsalardı da Allah'tan o bir sözü gizlememiş bulunsalardı.» buyururken; başka bir âyette de onların : «Vallahi ey Rabbımız, biz müşrikler de­ğildik.» diyeceklerini haber veriyor. Ne dersin? İbn Abbâs şöyle cevâb verdi: Öyle sanıyorum ki; sen arkadaşlarının yanından kalktın ve; İbn Abbâs'a Kur'an'ın müteşâbihini söyleyeceğim, dedin. Sen onlara dön­düğünde haber ver ki; Allah Teâlâ kıyamet günü insanları bir düzlükte toplayacak. Müşrikler : Allah Teâlâ kendini bir sayan tevhîd ehli dışın­da hiç kimseden hiçbir şeyi kabul etmeyecek. Gelin inkâr edelim, diye­cekler. Allah Teâlâ kendilerine sorduğunda : «Vallahi ey Rabbımız, biz müşrikler değildik.» diyecekler. Ağızlarına mühür vurulacak ve organ­ları konuşturulacak da, onların müşrikler olduğuna organları şâhidlik edecek. İşte o zaman yerle bir olup Allah'dan o bir sözü gizlememiş bu­lunmayı dileyecekler.

Hadisi îbn Cerîr rivayet etmiştir.29

43 — Ey îmân edenler, sarhoşken, ne söylediğinizi bi-linceye kadar, bir de cünübken —yolcu olmanız müstes­na— gusül yapmadıkça namaza yaklaşmayın. Eğer hasta veya yolculukta iseniz, yahud herhangi biriniz heladan gelirse veya kadınlara yaklaşıp da su bulamazsanız teiniz bir toprağa teyemmüm edin, yüzlerinize ve ellerinize sü­rün. Şüphesiz ki Allah, Afüvv ve Ğafûr olandır.

Allah Teâlâ; kişinin ne dediğini bilmediği sarhoşluk halinde na­maz kılmayı mü'min kullarına yasaklıyor. Cünüblerin namaz mahalli olan mescidlere yaklaşmasını da yasaklıyor. Kalmaksızın bir kapıdan diğer bir kapıya geçme hali müstesnadır. Bu, içkinin haram kılınma­sından öncedir. Nitekim Bakara sûresinin 219. ayetinin tefsirinde zik­retmiş olduğumuz hadis de buna delâlet etmektedir. Rasûlullah (s.a.) o âyeti Hz. Ömer'e okumuş; Ömer de: Ey Allah'ım, içki hakkında bize yeterli bir açıklama gönder, demişti. Bu âyet inince Hz. Peygamber (s.a.) bu âyeti Ömer'e okuduğunda, Ömer: Ey Allah'ım, içki hakkında bize yeterli bir açıklama gönder, demişti. Onlar namaz vakitlerinde içki içmezlerdi. «Ey îmân edenler; içki, kumar, putlar ve fal okları şeytân işi pisliklerdir. Bunlardan kaçının ki felaha eresiniz... Artık vazgeçer­siniz değil mi?» (Mâide, 90 - 91) âyeti nazil olunca Ömer: Vazgeçtik, vazgeçtik, demişti.

İsrail'in... içkinin haram kılınması kıssasında, Ömer İbn Hattâb'-dan rivayet ettiği hadîste şöyle geçmektedir : Nisa süresindeki «Ey îmân edenler, sarhoşken, ne söylediğinizi bilinceye kadar namaza yaklaşma­yın.» âyeti nazil oldu. Namaza kalkıldığında Rasûlullah (s.a.) m münâ-dîsi; sarhoş olan namaza yaklaşmasın, diye nida ederdi. Hadîsin lafzı Ebu Davud'undur.

Bu âyetin nüzul sebebi hakkında îbn Ebu Hatim şöyle rivayet eder : Bize Yûnus İbn Habîb'in... Sa'd'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir: Benim hakkımda dört âyet indi: Ansârdan bir adam yemek yapmış; muhacir ve ansârdan bazılarını da davet etmişti. Yedik ve sarhoş olun­caya kadar içtik. Sonra övünmeye başladık. Bir adam devenin çene ke­miğini alarak Sa'd'ın burnunu yaraladı. Sa'd'ın burnu kırılmış idi. Bu, içki haram kılınmadan Önceydi. Bunun üzerine «Ey îmân edenler, sar­hoşken namaza yaklaşmayın.» âyeti nazil oldu.

Hadîs uzun şekliyle ve Şu'be rivâyetiyle Müslim'de mevcûddur. İbn Mâce dışında diğer Sünen sahipleri de, hadîsi muhtelif yollardan olmak üzere Semmâk'den rivayet etmişlerdir.

Bu âyetin nüzul sebebine dâir İbn Ebu Hatim şu hadîsi rivayet eder: Bize Muhammed İbn Ammâr'ın... Ali İbn Ebu Tâlib'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Abdurrahmân İbn Avf bize yemek yaptı. Bizi davet ederek içki ikram etti. İçki bizden alacağını aldı (sarhoş olduk). Namaz vakti gelince birisini (imâm olarak) öne geçirdiler. O da Kâfi-rûn Sûresini «De ki ey kâfirler, sizin ibâdet ettiğinize ben ibâdet etmem. Biz sizin ibâdet ettiğinize ibâdet ederiz.» şeklinde okudu. Bunun üzerine Allah Teâlâ: «Ey îmân edenler, sarhoşken, ne söylediğinizi bilinceye kadar namaza yaklaşmayın.» âyetini indirdi.

Hadîsi İbn Ebu Hatim böyle rivayet ediyor. Tirmizî ise Abd İbn Hu-meyd'den hadîsi rivayet etmiş ve hasendir, sahîhdir, demiştir. İbn Ce-rîr de Muhammed İbn Beşşâr kanalıyla... Ali'den rivayet ediyor ki; Ali, Abdurrahmân ve diğer bir adam içki içmişlerdi. Abdurrahmân on­lara namaz kıldırdı ve namazda Kâfirûn sûresini okudu. Ancak onu karıştırdı. Bunun üzerine «Sarhoşken namaza yaklaşmayın» âyeti nazil oldu.

Ebu Dâvûd ve Neseî bu hadîsi Sevrî'den rivayet etmişlerdir.

Yine İbn Cerîr rivayet ediyor: tbn Humeyd... Ebu Abdurrahmân es-Sülemî'nin şöyle dediğini rivayet ediyor : Hz. Ali Rasûlullah'ın asha­bından bir grup ile kendilerine getirdiği içkiden içtiler. Bu, içki haram kılınmazdan önceydi. Namaz vakti gelince, Ali'yi (imâm olarak) öne geçirdiler. O da namazda Kâfirûn sûresini okudu. Ama gerektiği şekilde değil. Bunun üzerine Allah Teâlâ «Ey îmân edenler, sarhoşken namaza yaklaşmayın.» âyetini indirdi.

Yine İbn Cerîr rivayet ediyor: Bana Müsennâ'nm... Abdullah îbn Habîb —bu zat Ebu Abdurrahmân es-Sülemî'dir— den naklettiğine gö­re; Abdurrahmân İbn Avf, yemek ve içki hazırlamış, Rasûlullah (s.a.) m ashabından bir grubu davet etmişti. Onlara akşam namazı kıldırdı ve

Kâfirûn sûresini ev kâfirler, ben sizin ibâdet ettiğinize İbâdet ederim. Siz benim ibâdet ettiğime ibâdet edersiniz. Ben sizin ibâ­det ettiğinize ibâdet ediciyim. Sizin dininiz size benim dinim bana.» şeklinde okudu. Bunun üzerine Allah Teâlâ : «Ey îmân edenler, sarhoş­ken, ne söylediğinizi bilinceye kadar namaza yaklaşmayın.» âyetini in­dirdi.

Avfî «Ey îmân edenler, sarhoşken namaza yaklaşmayın.» âyeti hak­kında İbn Abbâs'tan rivayetle şöyle der: İçki haram kılınmadan önce, bazı kimseler namaza sarhoş olarak geliyorlardı. Bunun üzerine Allah Teâlâ «Sarhoşken namaza yaklaşmayın.» buyurdu. Hadîsi îbn Cerîr ri­vayet etmiştir. Ebu Razı ve Mücâhid de böyle söylemişlerdir. Abdürrez-zâk Ma'mer'den, o da Katâde'den rivayetle şöyle demiştir: Namaz va­kitlerinde sarhoşluktan sakınıyorlardı. Sonra bu, içkinin haram kılın* masıyla kaldırıldı.

Dahhâk, «Ey îmân edenler, sarhoşken namaza yaklaşmayın.» âyeti hakkında şöyle demiştir: Bununla içki sarhoşluğu değil, uyku sarhoş­luğu kastedilmiştir. Bu söz İbn Cerîr ve İbn Ebu Hatim tarafından riva­yet edilmiştir.

Yine İbn Cerîr der ki: Doğrusu; burada içki (içilerek) sarhoş ol­manın kastedildiğidir. Yasaklama; söyleneni anlamayan sarhoşa yönelik değildir. Çünkü o, deli hükmündedir. Burada yasaklamaya muhâtab olan, teklifi anlayabilen sarhoştur.

İbn Cerîr'in söylediklerinin özeti budur.

Usûlcülerden bir çoğu; kendisine söyleneni anlamayan sarhoşun dışında hitabın sözü anlayabilene yöneltileceğini söylemişlerdir. Zîrâ anlama teklifin şartıdır. Âyetten maksadın ta'rîz şeklinde sarhoşluğu bütünüyle yasaklaması da mümkündür. Zîrâ onlar gündüz ve gecede olmak üzere beş vakitte namaz kılmakla emrolunmuşlardı. Halbuki içki içen, devamlı olarak namazları vaktinde edâ etme imkânı bulamaz. En doğrusunu Allah bilir. Buna göre âyet: «Ey îmân edenler, Allah'tan na­sıl korkmak lazımsa öylece korkun ve herhalde müslüman olarak can verin.» (Âl-i İmrân, 102) âyeti gibi olur ki; o âyette de onlara, İslâm üzere ölmeye hazır olmak ve bunun için de ibâdetlere devam etmek em-redilmektedir.

«Ne söylediğinizi bilinceye kadar» âyeti sarhoşluğun ta'rîfinde söy­lenebileceklerin en güzelidir. Buna göre sarhoş; ne söylediğini bilme­yendir. Sarhoş okuduğunu karıştıracak, düşünmeyecek ve huşu' için­de olamayacaktır.

İmâm Ahmed şöyle diyor: Bize Abdüssamed'in... Enes'ten nak­lettiğine göre; Hz. Peygamber: Sizden birisi namaz kılarken uyukla-dığmda namazı bıraksın ve dediğini anlayacak hale gelinceye kadar uyusun, buyurmuştur. Hadîsi sadece İmâm Buhârî tahrîc etmiş, Müslim tahrîc etmemiştir. Hadîsi Buhârî ve Neseî, Eyyûb kanalıyla rivayet et­mişlerdir. Hadîsin bir rivayetinde «Olur ki, istiğfar edeceğim derken kendine söver.» fazlalığı vardır.

«Cünübken yolcu olmanız müstesna, gusül yapmadıkça namaza yak­laşmayın.» kısmına gelince :

îbn Ebu Hatim der ki: Bize Muhammed İbn Ammâr'ın naklettiğine göre... îbn Abbâs : «Cünübken yolcu olmanız müstesna gusül yapma­dıkça namaza yaklaşmayın.» âyeti hakkında şöyle demiştir : Gelip geçme durumu hâriç cünübken mescide girmeyiniz. (Kişi bu durumda) otur-maksızm oradan geçebilir. Sonra İbn Ebu Hatim, bu görüşün benzerinin Abdullah îbn Mes'ûd, Enes, Ebu Ubeyde, Saîd îbn Müseyyeb, Ebu'd-Duhâ, Atâ, Mücâhid, Mesrûk, İbrahim en-Nehaî, Zeyd İbn Eşlem, Ebu Mâlik, Amr İbn Dînâr, Hakem İbn Uteybe, Hasan el-Basrî, Yahya îbn Saîd el-Ansârî, İbn Şihâb ve Kat&de'den de rivayet edildiğini kaydeder.

îbn Cerîr Taberî de şöyle demiştir:

Bize Müsennâ... «Yolcu olma durumu dışında cünübken namaza yaklaşmayınız» âyeti hakkında Yezîd îbn Ebu Habîb'den nakletti ki, ansârdan bazılarının kapısı Mescid'e açılıyordu. Bazen cünüb oluyorlar­dı, yanlarında su bulunmuyor, su almaya gitmek istiyorlar ve mescidden geçmekten başka çâre bulamıyorlardı. Bunun üzerine Allah Teâlâ «Yolcu olma (gelip geçme) durumu hâriç cünübken namaza yaklaşmayın» âyetini indirdi.

Sahîh-i Buhârî'de mevcûd şu hadîs de Yezîd İbn Ebu Habîb'in söy­lediğinin doğruluğunu destekler mâhiyettedir: Hz. Peygamber: Ebu-bekir'in kapısı dışında mescide açılan bütün kapıları kapatınız, buyur­muşlardır. Hz. Peygamber bunu, hayatının sonlarında buyurmuştur. Zîra o, kendisinden sonra Hz. Ebubekir*in halîfe olacağını biliyordu ve Hz. Ebubekir, müslümanlann menfaatine olan önemli işler dolayısıyla çokça mescide girme ihtiyâcı duyacaktı. İşte Hz. Peygamber bunun için onun kapısı dışında mescide açılan kapıların kapatılmasını emretmişti. İmamlardan bir çoğu cünübün mescidde durmasının haram olduğuna bu âyeti delil getirmişlerdir. Ancak cünübün mescidden geçmesi caiz­dir. Hayızlı ve lohusa kadın da aynı durumdadır. Hayızlı ve lohusa ka­dınların mescidden geçmelerinin de yasak olduğunu söyleyenler bulun­duğu gibi; hayızlı ve lohusa kadınların mescidden geçmeleri halinde orayı pisletmeyeceklerinden emîn olunursa geçmeleri caizdir, değilse geçemezler, diyenler de vardır.

Müslim'deki bir hadîste Hz. Âişe'den rivayete göre, o şöyle demiş:

Rasûlullah (s.a.) bana : Mescidden kendisine bir seccade alıverme-mi emretti, Ben de; hayızlıyım, dedim. Hz. Peygamber: Getir onu ha­yızlı olmak senin elinde değil ya, buyurdular. Aynı hadîs Buhârî'de de Ebu Hüreyre'den rivayetle zikredilmektedir ki, bu da hayızlınm mes­cidden geçmesinin caiz olduğuna delâlet eder. Lohusa da aynı durum­dadır. En doğrusunu Allah bilir.

Ebu Dâvûd, Eflet îbn Halîfe el-Âmirî kanalıyla... Hz. Âişe'den nak­lediyor ki; o şöyle demiş : Hz. Peygamber bana : Ben hayızlı ve cünübe mescidi helâl kılmıyorum, buyurdu.

Ebu Müslim el-Hattâbî (bu hadîs) hakkında şöyle der : Bazıları bu hadîsi zayıf bulmuş ve hadîsin isnâdındaki Eflet meçhuldür, demişler­dir. Ancak aynı hadîsi îbn Mâee de Ebu'l-Hattâb kanalıyla... Ümmü Se-leme'den rivayet etmiştir.

Ebu îsâ et-Tirmizî'nin Salim îbn Ebu Hafsa'dan, onun Atıyye'den, onun da Ebu Saîd ei-Hudrî'den rivayet ettiği, Hz. Peygamberin: Ey Ali, benden ve senden başka mescidde hiç kimseye cünüb olmak helal değildir, buyurduğu şeklindeki hadîs ise zayıftır ve hadîsin isnâdındaki Salim metruktür. Şeyhi Atiyye de aynı şekilde zayıftır. En doğrusunu Allah bilir.

Âyetin anlamı konusunda bir diğer görüş:

İbn Ebu Hatim dedi ki: Bize Munzir İbn Şâzân'ın... «Yolcu olma durumu hâriç cünübken namaza yaklaşmayın.» âyeti hakkında Hz. Ali'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Yolcu, cünüb olma hali dı­şında namaza yaklaşmasın. (Bu durumda yolcu) su bulamazsa, su bu­luncaya kadar namazını (teyemmümle) kılar. Hz. Ali'nin sözünü başka bir kanaldan daha rivayet eden tbn Ebu Hatim aynı görüşün —kendisin­den gelen rivayetlerin birinde— İbn Abbâs'tan, Saîd îbn Cübeyr'den ve Dahhâk'dan da rivayet edildiğini söyler.

Bu söze İmâm Ahmed ve Sünen sahiplerinin rivayet ettiği şu hadîs delil getirilmektedir : Ebu Kılâbe kanalıyla... Ebu Zerr'den rivayet edil­diğine göre; Hz. Peygamber şöyle buyurmuş : On sene su bulamasa dahi, temiz toprak müslüijhan'ın temizleyicisidir. Su bulduğunda onu derine sür. Muhakkak ki en hayırlısı budur.

Her iki görüşü de naklettikten sonra îbn Cerîr Taberî şöyle der: «Gelip geçme durumu hâriç cünübken namaza yaklaşmayınız.» âyetin­den; yolu üzerinde olup da geçme durumu hâriç anlamı çıkaranların sözü; bana göre daha uygundur. Zîrâ cünübken su bulamayan yolcunun hükmü «Hasta ya da seferde olduğunuzda...» âyetinde açıklanmıştır. Şayet «Gelip geçme hali dışında gusledinceye kadar namaza yaklaşma­yın» âyetinde yolcu kastedilmiş olsaydı «hasta ya da yolda olursanız...» âyetinde tekrar zikredilmesinin ma'kûl bir izahı bulunamazdı. Zîrâ aynı hüküm ondan Önce zikredilmiştir. O halde âyetin te'vîli şöyle olacaktır : Ey îmân edenler, ne söylediğinizi bilinceye kadar içinde namaz kılmak üzere mescidlere yaklaşmayınız. Gelip geçme durumu dışında gusledin­ceye kadar cünübken de oraya yaklaşmayınız. Âyetteki ( ifâdesi, kasdetmek suretiyle geçen anlamındadır.

îbn Cerîr'in bu sözünü Cumhûr'un kavli de kuvvetlendirdiği gibi âyetin zahiri de böyledir. Böylece Allah Teâlâ, maksadına ters düşen eksik bir halde namaz kılmayı ve namaz yerine yine bu eksik halde girmeyi yasaklamış oluyor ki; bu eksik durum da namaza ve namaz yerine uzak olan cünüblük halidir. Allah en doğrusunu bilir.

Âyetin «Gusledinceye kadar...» kısmı üç imâmın; Ebu Hanîfe, Şa­fiî ve Mâlik'in görüşlerinin delilidir. Onlara göre, gusledinceye veya su bulamazsa, ya da bulur da kullanamazsa, teyemmüm edinceye kadar cünübün mescidde durması haramdır. İmâm M$lik ise kendisinin ve Saîd İbn Mansûr'un, Sünen'inde şahîh isnâdla; sahabenin böyle yap­tıklarına dâir rivayetine dayanarak; abdest aldığı takdirde cünübün mescidde durmasının caiz olduğu görüşündedir. Saîd İbn Mansûr şöyle der: Bize Abdülazîz İbn Muhammed'in... Atâ İbn Yessâr'dan naklet­tiğine göre; o şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.) m ashabından bazıları­nın, cünüb iken namaz abdesti gibi abdest alarak mescidde oturdukla­rını gördüm. Bu hadîsin isnadı, Müslim'in şartlarına uygundur. En doğ­rusunu Allah bilir.

Allah Teâlâ : «Eğer hasta veya yolculukta iseniz, yahut herhangi biriniz heladan gelirse veya kadınlara yaklaşıp da su bulamazsanız pâk bir toprağa teyemmüm edin.» buyuruyor. Âyette zikredilen hastalık; teyemmümü mübâh kılan hastalıktır. Bu da kendisiyle birlikte su kul­lanıldığı takdirde bir organın kaybedilmesi, özürlü kalması ya da iyileş­mesinin uzamasmdan korkulan türden hastalıktır. Âyetin umûmî ol­masına dayanarak; mücerred hastalanmakla teyemmümün caiz oldu­ğunu söyleyen âlimler de vardır.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın... Mücâhid'den naklettiğine göre; o «Eğer hasta iseniz...» âyeti hakkında şöyle demiştir: Bu âyet ansârdan birisi hakkında nazil oldu. Hasta olmuştu ve kalkıp abdest alamıyordu. Kendisine abdest^aldınverecek bir hizmetçisi de yoktu. Rasûlullah (s.a.) a gelerek durumunu anlattı. Bunun üzerine Allah Teâlâ bu âyeti indirdi. Hadîs mürsel bir hadîstir. Yolculuk ma'lûm olup uzunu ile kısası arasında fark yoktur.

«Yahut herhangi biriniz heladan gelirse» âyetindeki ( l»;ujl ) kelimesi emîn yer anlamındadır. Bununla büyük abdest bozma kinaye olunur.

«Ya da kadınlara yaklaştığınızda...» âyetinde imamlar ve müfes-sirler ihtilâf etmişler ve iki açıklama getirmişlerdir:

1- (Bakara, 237) ve (Ahzâb, 49) âyetlerinin delaletiyle bu, cimâ'dan (cinsî temastan) kinayedir.

îbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu Saîd el-Eşecc'in... îbn Abbâs'tan naklettiğine göre; o, «Kadınlara dokunup da...» âyetindeki dokunma­nın cima* olduğunu söylemiştir. Aynı görüş Hz. Ali, Übeyy İbn Ka'b, Mücâhid, Tâvûs, Hasan, Ubeyd İbn Umeyr, Saîd İbn Cübeyr, Şa'bî, Kar tâde ve Mukâtil İbn Hayyân'dan da rivayet edilmiştir.

İbn Cerîr der ki: Bana Humeyd İbn Mes'ade'nin... Saîd İbn Cü-beyr'den naklettiğine göre; o,şöyle demiştir: (Bir toplulukta) dokun­ma konusu zikredildi. Mevâlîden bazıları; bu, cima' değildir, dediler. Arap olan bazıları da; dokunma, cimâ'dır, dediler. Ben İbn Abbâs'a gi­derek ona: Mevâlî ve araplardan bir grup dokunma kelimesinin anla­mında ihtilâf ettiler. Mevâlîden olanlar bu, cima' değildir; arap olanlar da bu, cimâ'dır dediler, dedim. İbn Abbâs : Sen hangi gruptandın? diye sordu. Ben: Mevâlîler tarafmdandım, dedim. O: Mevâlîler grubu yenildi. Muhakkak ki dokunma, elleme ve mü­başeret cimâ'dır. Fakat Allah dilediği şeyi dilediği ile kinaye olarak zikreder, dedi.

Bize Abdülhamîd İbn Beyân'm... İbn Abbâs'tan naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Dokunmak (el-Mülâmese) cimâ'dır. Fakat Allah ke-rîm'dir. Bunu, dilediği şeyle kinayeli olarak zikreder.

Değişik kanal ve lafızlarla gelen sahîh rivayete göre; İbn Abbâs böyle demiştir. Bu görüşü İbn Cerîr, İbn Ebu Hâtim'in kendilerinden ri­vayette bulunduğu kimselerden naklederek zikretmiştir.

Yine İbn Cerîr şöyle demektedir : Diğer bazıları da derler ki: Bu­nunla (dokunmak kelimesiyle) Allah Teâlâ, el ile ya da insandaki di­ğer herhangi bir organ ile dokunmayı kasdetmiştir. Böyle diyenler, vü­cûdunun herhangi bir kısmıyla kadınm vücûdunun herhangi bir yeri­ne dokunan herkes üzerine abdest almanın vâcib olduğunu söylemiş­lerdir...

Bu görüşü nakleden İbn Cerîr sonra şöyle der : Bize İbn Beşşâr'ın... Abdullah îbn Mes'ûd'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir :

yani dokunma cimâ'ın dışındaki şeylerdir.

İbn Cerîr bu görüşü müteaddid kanallardan olmak üzere, İbn Mes'-ûd'dan rivayet etmiştir. Yine o'nun A'meş kanalıyla... Abdullah İbn Mes'ûd'dan rivayetine göre; İbn Mes'ûd : Öpme dokunmadandır ve bun­dan dolayı abdest gerekir, demiştir.

Yine İbn Cerîr şöyle der: Bana Yûnus'un... Nâfi'den rivayetine göre; İbn Ömer kadım öpmeden dolayı abdest alırdı ve bunun abdesti gerektirdiği görüşündeydi. Şöyle derdi: O, (öpme) dokunmadandır.

îbn Ebu Hatim şöyle der : Bu görüş İbn Ömer, Ubeyde, Ebu Osman en-Nehdî, Ebu Ubeyde —ki bununla Abdullah İbn Mes'ûd'un oğlunu kasdediyor— Âmir eş-Şa'bî, Sabit İbn el-Haccâc, İbrahim en-Nehaî ve Zeyd İbn Eslem'den de rivayet edilmiştir.

Ben de derim ki: Mâlik'in... Salim İbn Abdullah îbn Ömer'den ri­vayetine göre; babası (Abdullah İbn Ömer) şöyle dermiş: Kişinin ka­rısını öpmesi ve eliyle dokunması dokunmadandır. Kim karışım öper veya eliyle ona dokunursa abdest alması gerekir.

Bu görüşü; Hafız Ebu'l-Hasan Dârekutnî de mü'minlerin emîri Ömer İbn el-Hattâb*dan rivayet etmişse de bize diğer bir kanaldan ri­vayet edildiğine göre o; karısını öper, sonra namaz kılarmış ve abdest de almazmış. Ondan gelen rivayetler muhteliftir ve şayet sahîh ise ab­dest almanın gerektiğine dâir ondan gelen rivayet abdest almanın müs-tehab olduğuna hamledilir. Allah en doğrusunu bilendir.

(Kadına) dokunmakla abdestln vâcib olduğu görüşü İmâm Şâfü ve arkadaşlarına (ashabına), îmâm Mâlik'e ve kendisinden gelen riva­yetlerin meşhur olanında İmâm Ahmed İbn Hanbel'e aittir. Bu görüşü savunanlar şöyle derler: Âyetteki dokunmayı ifade eden kelime ve şeklinde okunmuştur. Şeriatta bu kelime elle dokunmaya verilen isimdir. Allah Teâlâ: «Şayet sana kitabı bir kâğıt­ta indirmiş olaydık, elleriyle dokunurlardı.» (En'âm, 7) buyurmuştur. Hz. Peygamber de zina ikrarında bulunan Mâiz'e, bu ikrarından dönme­sini i'mâ ederek; herhalde onu öptün, ya da ona dokundun, demişti. Sahîh bir hadîste: Elin zinası dokunmaktır, Duyurulmuştur. Hz. Âişe: Rasûlullah (s.a.) in bize uğrayıp öpmediği ve dokunmadığı günler az­dır, demiştir. Buhârî ve Müslim'deki bir hadîse göre; Hz. Peygamber mülâmese ile satışı yasaklamıştır. Bu da her iki ta'bîre göre; elle dokun­maya râcîdir. Bu görüş sahipleri derler ki: Bu kelime lisân bakımından, cima' hakkında kullanıldığı gibi, elle dokunma hakkında da kullanılır. Nitekim şâir:

«Zenginlik umarak (dileyerek) elimi eline dokundurdum.» demiş ve kelimesini elle dokunmak anlamında kullanmıştır.

Bu görüş sahipleri İmâm Ahmed îbn Hanbel'in rivayet ettiği şu hadisten de destek görüyorlar:

Bize Abdullah îbn Mehdî ve Ebu Saîd'in... Muâz'dan naklettikleri­ne göre; o şöyle demiştir : Bir adam Rasûlullah (s.a.) a gelerek; ey Al­lah'ın Rasûlü, tanımadığı bir kadına varıp da cima' dışında karısıyla yaptığı her şeyi onunla yapan bir adam hakkında ne dersin? diye sordu. Bunun üzerine Allah Teâlâ : .«Gündüzün iki tarafında ve gecenin (gün­düze) yakın saatlerinde namaz kıl. Çünkü iyilikler kötülükleri giderir. Bu; öğüt kabul edenlere bir öğüttür.» (Hûd, 114) âyetini indirdi. Ve Hz. Peygamber : Abdest al, sonra namaz kıl, buyurdu. Ben : Ey Allah'ın Rasûlü, bu hüküm sadece ona mı mahsûs, yoksa bütün mü'minlere mi? diye sordum. Allah Rasûlü: Bilakis bütün mü'minlere mahsûstur, bu­yurdu.

Hadîsi Zâide'den rivayet eden Tirmizî (senedinin) muttasıl olma1 dığını söyler. Aynı hadîsi Neseî de Şu'be kanalıyla... Abdurrahmân îbn Ebu Leylâ'dan mürsel olarak tahrîc eder.

Kadına dokunmakla abdestin vacip olacağı görüşünde olanlar; Hz. peygamber abdest almasını emretmiştir. Zîrâ o, kadına dokunmuş ama onunla cima' etmemiştir derken, diğerleri hadîsin isnadının îbn Ebu Leylâ ile Muâz arasında kopuk olduğunu, zîrâ İbn Ebu Leylâ'nın Muâz'a yetişemediğini söylerler. Ayrıca Hz. Peygamber'in o kişiye tevbe için abdest alıp namaz kılmasını emretmiş olması da mümkündür. Nitekim

Ebubekİr es-Sıddîk hadîsinde —daha önce de geçtiği gibi— hiçbir kul yoktur ki bir günâh işledikten sonra abdest alsın ve iki rek'at namaz kılsın da Allah onu bağışlamış olmasın, buyurulmaktadır. Biz bu hadîsi Âl-i İmrân sûresinin 135. âyetinin tefsirinde zikretmiştik.

tbn Cerîr diyor ki: Bu iki görüşten doğruya en yakın olanı; Hz. Peygamber'in eşlerinden bir kısmını öptükten sonra abdest almadan namaz kıldığına dâir haberin sıhhatine binâen «Ya da kadınlara yak­laşıp da...» âyetinde kelimesinin diğer anlamlarının değil de, cima' anlamının kastedildiğini söyleyenlerin görüşüdür. Zîrâ bize îsmâîl İbn Mûsâ es-Süddî'nin... Hz. Âişe'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir : Rasûlullah (s.a.) abdest alır, sonra (beni ya da bir başka ha­nımını) öper, sonra da namaz kılar ve abdest almazdı.

Yine bize Ebu Küreyb'in... Urve'den rivayetine göre; Hz. Âişe; Hz. Peygamber, kadınlarından birini (ya da bazısını) öptü, sonra namaza çıktı ve abdest almadı, demiştir. Ben; herhalde o senden başkası de­ğildir, dedim. O da güldü.

Hadîsi bu şekliyle Ebu Dâvûd, Tirmizî ve İbn Mâce şeyhlerinden bir gruptan, onlar da Vekî'den rivayet etmişlerdir.

îbn Cerîr diyor ki: Bize Ebu Zeyd Amr tbn Şebbehe'nin... Hz. Âişe'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Hz. Peygamber abdest al­dıktan sonra beni öper ve abdestini yenilemezdi.

îbn Cerîr'in Saîd İbn Yahya el-Emevî kanalıyla... Ümmü Seleme'-den rivayetine göre; Hz. Peygamber oruçlu iken onu öper sonra da ne iftar eder (orucunu bozar), ne de yeniden abdest alırmış.

Bize Ebu Küreyb'in... Zeyneb es-Sehmiyye'den rivayetine göre Hz. Peygamber (hanımlarından birini) öper, sonra abdest almadan (abdes^ tini yenilemeden) namaz kılarmış.

Fakîhlerden bir çoğu : «Su bulamazsanız pâk bir toprağa teyem­müm edin.» âyetinden; yanında su bulunmayan kimsenin, ancak su ara­dıktan sonra teyemmüm etmesinin caiz olacağı hükmünü çıkarmışlar­dır. Ne zaman su arar da bulamazsa; işte o zaman, kendisine teyem­müm caiz olur. Yanında su olmayanın, nasıl su arayacağı fürû* kitap­larında anlatılmıştır. Ayrıca Buharî ve Müslim'de îmrân İbn Husayn'-dan rivayet edilen bir hadîste Hz. Peygamber topluluktan ayrılmış ve namaz kılmayan bir adam görmüş, ona : Ey falan, seni toplulukla na­maz kılmaktan alıkoyan nedir? Sen müslüman bir kişi değil misin? di­ye sormuş.. Adam: Evet (müslümanım) ey Allah'ın Rasûlü, fakat cünüb oldum, su da yok, demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber : Toprağa yönel (toprakla teyemmüm et) bu sana yeter, diye buyurmuşlardı.

İşte bunun İçindir ki, Allah Teâlâ : «Su bulamazsanız pâk bir top­rağa teyemmüm edin.» buyurmaktadır. Teyemmüm dilde kastetmek,

yönelmek anlamındadır. Araplar : «Allah sana mu­hafazası ile yönelsin.» derler.

kelimesinin; yeryüzünde yükselen (yeryüzünde bulu­nan) herşey anlamına geldiği söylenmiştir. Böylece bunun içine toprak, kum, ağaç, taş ve bitkiler girmektedir ki, îmâm Mâlik'in görüşü böyle­dir. Bu kelimenin toprak cinsinden olan şeyler anlamında olduğu da söylenmiştir ki; toprak, kum, zırnık ve alçı taşına mahsûstur. Bu da İmâm Ebu Hanîfe'nin mezhebidir. Sadece toprak anlamına geldiği de söylenmiştir ki; İmâm Şafiî, İmâm Ahmed İbn Hanbel ve ashabının mezhebinde böyledir. Bunlar bu görüşlerine «Kaypak bir toprak haline getirilebilir.» (Kehf, 40) (yani düz ve temiz topras) âyetini ve Müslim'in Sahîh'inde Huzeyfe İbn el-Yemmân'dan rivayet edilen şu hadîsi delil getirirler : Rasûluilah (s.a.) buyurdu ki: İnsanlardan şu üç şeyle üstün kılındık : Saflarımız meleklerin safları gibi kılındı. Yeryüzünün tamâmı bize mescid kılındı. Yeryüzünün toprağı —su bulamadığımızda— bize te­mizleyici kılındı. Bu görüşte olanlar derler ki: Hz. Peygamber temizleyi­ciliği nimet sadedinde olmak üzere toprağa tahsis etmiştir. Onun yerine geçecek başka bir şey daha olsaydı mutlaka onunla birlikte bunu da zikrederdi.

Âyette geçen kelimesinin anlamı hakkında muhtelif görüşler İleri sürülmüştür: Bazıları bu kelimenin «Helâl» anlamında olduğunu söylerken; diğer bazıları da «pis olmayan» mânâsına geldi­ğini söylemişlerdir. İmâm Ahmed ile îbn Mâce dışındaki Sünen sahip­leri Ebu Kılâbe kanalıyla... Ebu Zerr'den rivayet ediyorlar ki; Hz. Pey­gamber şöyle buyurmuş : On yıl su bulamasa da temiz toprak müslüma-nın temizleyicisidir. Onu (temiz toprağı) bulduğunda derisine sürsün. Bu, onun için en hayırlı olanıdır.

Tirmizî; hadîsin hasen, sahîh olduğunu söylemiş, İbn Hibbân da sahîh görmüştür Hadîsi Hafız Ebu Bekr el-Bezzâr Müsned'inde Ebu Hüreyre'den rivayet etmiş; Hafız Ebu'l-Hasan el-Kattân da sahîh oldu­ğunu söylemiştir. îbn Abbâs'm bu sözünü îbn Ebu Hatim rivayet etmiş, İbn Merdûyeh de tefsirinde bu hadîsi merfû' olarak zikretmiştir.

Allah Teâlâ : «Yüzlerinize ve ellerinize sürün» buyuruyor ki; temiz­lenmede teyemmüm, abdestin yerine geçer. (Ancak abdestte yıkanan) uzuvlann tamâmının (teyemmümde meshedilmesi şeklinde) ondan bedel değildir. Aksine —icmâ'— ile sadece yüzün ve iki ellerin meshedil-mesi yeterlidir.

Bununla birlikte teyemmümün keyfiyetinde imamlar ihtilâf etmiş­lerdir. Bu konudaki görüşler şöyledir :

Birinci görüş; yeni görüşünde Şafiî mezhebine aittir ki, buna göre; iki (kerre toprağa) vurma ile yüzün ve dirseklere kadar ellerin nıeshe-dilmesi gerekir. Zîrâ «iki el» ta'bîri; vücûdun hem omuzlara, hem de dirseklere kadar olan kısmına isim olarak verilebilir ve her ikisi de doğ­rudur. Nitekim abdest âyetinde böyledir. «Ellerini kesin.» (Mâide, 38) mealindeki hırsızlık âyetinde olduğu gibi; bileklere kadar olan kısma da el ismi verilmektedir. Bu görüşte olanlar şöyle diyorlar : Abdest âye­tinde belirtilen kısma hamledilmesi temizlik alâkası sebebiyle daha uy­gundur. Bazıları da Dârekutnî'nin İbn Ömer'den rivayet ettiği şu ha­dîsi zikrederler : Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurdular : Teyemmüm iki vuruştur : Bir vuruş yüz için ve bir vuruş da dirseklere kadar iki el için.

Ancak hadîs sahih değildir. Zîrâ isnadında kendileriyle hadîsin sa­bit olmayacağı zayıf râvîler vardır.

Ebu Davud'un îbn Ömer'den rivayet ettiği bir hadîse göre; Hz. Pey­gamber iki elini bir duvara vurmuş ve iki eliyle yüzünü meshetmiş; son­ra ellerini bir kerre daha duvara vurarak bununla da kollarını meshet-miştir. Ancak bu hadîsin isnadında da Muhammed İbn Sabit vardır ki, bazı hafızlar bu râvîyi de zayıf saymışlardır. Ebu Dâvûd'dan başkaları ise, hadîsi İbn Ömer'in fiili ve mevkuf olarak güvenilir râvîler kana­lıyla rivayet etmişlerdir. Buhârî, Ebu Zür'a ve İbn Adiyy doğru olan budur, demişlerdir. Beyhakî de bu hadîsin merfû' olarak rivayeti mün-kerdir, demiştir.

İmâm Şafiî; îbrâhîm İbn Muhammed'in... İbn es-Samme'den riva­yet ettiği Hz. Peygamber (s.a.) in teyemmüm edip yüzünü ve kollarını meshettiğini ifâde eden hadîsi delil olarak almıştır.

İbn Cerîr der ki: Bana Mûsâ İbn Sehl'İn... Ebu Cüheym'den riva­yetine göre; o şöyle demiştir : Rasûlullah (s.a.) ı küçük abdest bozarken gördüm ve selâm verdim. Selâmımı almadı. İşini bitirince kalktı, elle­rini duvara vurarak elleriyle dirseklerine kadar meshetti ve sonra se­lâmımı aldı.

İkinci görüş; iki vuruşla yüzü ve bileklere kadar elleri meshetme-nin gerektiği şeklindeki görüş İmâm Şafiî'nin eski görüşüdür.

Üçüncü görüş ise; bir tek vuruşla yüzün ve iki elin meshedilmesinin yeterli olduğu görüşüdür. İmâm Ahmed der ki: Bize Muhammed îbn Ca'fer'in... îbn Abdurrahmân'dan, onun da babasından naklettiğine göre; bîr adam Hz. Ömer'e gelerek; ben cünüb oldum ve su bulamadım, dedi. Hz. Ömer; namaz kılma, dedi. Orada bulunan Ammâr şöyle ko­nuştu : Hatırlamıyor musun ey mü'minlerin emîri? Sen ve ben bir seriyyede İdik. Cünüb olmuş ve su bulamamıştık. Sen namaz kılmamıştm. Ben ise, toprakta yuvarlanarak (toprağa bulanarak) namaz kılmıştım. Rasûlullah (s.a.) m yanına geldiğimizde bunu o'na söylemiştim de; bu sana yeter, buyurmuş, elini yere vurmuş, sonra ellerini üfleyerek onunla yüzünü ve ellerini meshetmişti.

Yine İmâm Ahmed'in Af fan kanalıyla... Ammâr'dan rivayetine gö­re; Hz. Peygamber (s.a.) teyemmüm hakkında; yüz ve eller için bir vuruş, buyurmuştur.

Hadîsin başka bir kanaldan rivayeti ise şöyledir:

İmâm Ahmed rivayet ediyor: Bize Affân'ın... Şakîk'ten nakletti­ğine göre; o şöyle demiştir : Abdullah ve Ebu Mûsâ ile birlikte oturuyor­dum. Ebu Mûsâ, Abdullah'a; kişi su bulamadığında namaz kılmaz öyle mi? diye sordu. Abdullah; hayır deyince Ebu Mûsâ şöyle dedi: Hatır­lamıyor musun ki Ammâr, Ömer'e; hatırlamıyor musun; Rasûlullah (s.a.) seni ve beni develerin peşinden göndermişti de, ben cünüb olmuş ve toprağa yuvarlanmış (ve toprağa bulanmıştım). Rasûlullah (s.a.) a döndüğümde ona bunu haber vermiştim. O da gülerek; böyle yapman sana yeterdi buyurmuş ve iki elini yere vurarak, sonra ellerini bütünüy­le meshetmiş ve aynı vuruşla yüzünü bir kerre meshetmişti, demişti. Abdullah bana (cevaben) : Şüphesiz. Ama Ömer'in bununla ikna' ol­duğunu görmedim, dedi. Ebu Mûsâ bu sefer ona; peki Nisa süresindeki «Su bulamadığınızda pâk bir toprağa teyemmüm edin.» âyeti ne ola­cak? diye sordu. Abdullah onun ne söylemek istediğini anlamadı ve şöy­le dedi: Şayet onlara teyemmüm hakkında ruhsat verirsek, olur ki onlardan biri suyu soğuk bulur da teyemmüm ediverir.

Allah Teâlâ Mâide süresindeki âyette «Ondan yüzlerinizi ve elle­rinizi mesnedin» buyuruyor. Şafiî bunu delil olarak alıp teyemmümde toprağın mutlaka yüz ile ele bulaşacak şekilde tertemiz tozlu olmasının gerekli olduğunu söylemiştir. Biraz önce geçen isnadı ile İmâm Şafiî îbn es-Samme'den rivayet ediyor ki; İbn es-Samme Hz. Peygamber (s.a.) e abdest bozarken uğramış ve selâm vermiş. Hz. Peygamber (s.a.) onun selâmını almamış (işini bitirince kalkıp) duvara yönelmiş; elindeki bir asâ İle onu kazımış, sonra da elini ona vurarak yüzünü ve kollarım meshetmişti.

«Allah Teâlâ (Sizin için koyduğu dinde) bir zorluk koymak iste­miyor. Bilakis sizi temizlemek istiyor.» İşte bunun içindir ki, su bula­madığınızda teyemmüme yönelmenizi mübâh kılmıştır. «Ayrıca belki şükredersiniz diye size nimetini tamamlamak istiyor.» buyurmuştur.

Teyemmümün meşru' kılınması diğer ümmetlere değil sadece bu ümmete mahsûstur. Nitekim Buhârî ve Müslim'de Câbir İbn Abdullâh'-dan rivayet edilen bir hadîste Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır : Bana beş şey verildi ki; benden önce bunlar hiç kimseye verilmemişti:

Bir aylık (yoldan) korku ile yardım olundum. Yeryüzü bana mescid ve temizleyici kılındı. Ümmetimden herhangi birisi namaz vaktine ulaş­tığında (ulaştığı yerde) namaz kılsın. Hadîsin başka bir rivayetine göre : Onun temizleyicisi ve mescidi yanındadır. Benden Önce hiç kim­seye helâl kılınmamışken ganimetler bana helâl kılındı, bana şefaat verildi ve peygamber (sadece) kendi milletine gönderilirken ben bütün insanlara gönderildim.

Huzeyfe'den rivayetle Müslim'de zikredilen bir hadîs-i şerifte şöy­le buyurulur : Üç şeyle insanlardan üstün kılındık : Saflarımız melek­lerin safları gibi kılındı. Yeryüzü bize mescid, su bulamadığımız zaman da toprak bize temizleyici kılındı.

Bu âyette de Allah Teâlâ : «Pâk bir toprağa teyemmüm edin yüzle­rinize ve ellerinize sürün. Şüphesiz ki Allah Afüvv ve Ğafûr olandır.» buyuruyor. Size teyemmümü meşru' kılması, size bir kolaylık ve ruhsat olmak üzere su bulamadığınızda, teyemmümle namazı mübâh kılma­sı bu af ve bağışlanması cümlesindendir.

Bu âyet-i kerîme'de sarhoş ayılıncaya ve ne söylediğini anlayınca­ya kadar, cünüb olan gusledinceye kadar, kendisinden hades sâdır olan abdest alıncaya kadar namazın eksik olarak edâ edilmesi önlenmiş oluyor. Ancak hasta olan ya da su bulamayanın durumu müstesnadır. Bu durumlarda Allah Teâlâ kullarına olan şefkat ve acımasından, on­lara bir kolaylık (genişlik) olmak üzere tehemmüme izin vermiştir, Hamd ve minnet Allah'a mahsûstur.30

Teyemmümün Meşru' Kılınmasının Sebebi

Teyemmümün meşru' kılınmasının nüzul sebebini burada veriyo­ruz. Zîrâ Nisa süresindeki bu âyetin nüzulü Mâide süresindeki konu ile ilgili âyetin nüzulünden öncedir. Şöyle ki:

Bu âyet, içkinin kesinlikle haram kılınmasından önce nazil ol­muştur. İçki Uhud harbinden sonra ve bir rivayete göre ühud'un he­men akabinde Hz. Peygamber'in Benû Nadîr'i muhasarasında haram kılınmıştır. Mâide sûresi ve özellikle baş kısımları ise son nazil olan âyetlerdendir. Dolayısıyla teyemmümün meşru' kılınmasına sebep olan hadiseyi burada zikretmemiz daha uygun olacaktır. Güvenimiz Allah'a­dır.

İmâm Ahmed diyor ki: Bize İbn Numeyr'in... Hz. Âişe'den nak­lettiğine göre; o, Hz. Esmâ'dan bir gerdanlık ödünç almış ve bu ger­danlık kaybolmuştu. Rasûlullah (s.a.) kaybolan gerdanlığı aramak üze­re bazılarını göndermiş, onlar da bunu bulmuşlardı. (Yolda) namaz vakti gelmişti ve yanlarında su yoktu. Onlar abdestsiz olarak namaz kıldılar ve bu durumdan Hz. Peygamber'e şikâyette bulundular. Bunun üzerine AUah Teâlâ teyemmüm âyetini indirdi. Üseyd îbn Hudayr Hz. Âişe'ye şöyle dedi :Allah seni hayırla mükâfatlandırsın. Allaha yemîn ederim ki; senin başına hoşlanmayacağın bir şey geldiğinde, Allah Teâlâ sana ve müslümanlara mutlaka bir hayır ihsan etmiştir.

Hadîsin başka bir kanaldan rivayeti şöyledir :

Buhârî der ki: Bize Abdullah İbn Yûsuf'un... Hz. Âİşe'den riva­yetine göre o şöyle demiştir: Seferlerden birinde, Rasûlullah (s.a.) ile birlikte çıkmıştık. Beydâ'da —ya da Zât'ul-Ceyş'de— benim bir ger­danlığım koptu. Rasûlullah (s.a.) ve yanındakiler onu aramaya ko­yuldular. Bir su başında değillerdi ve yanlarında su da yoktu. Halk Hz. Ebubekir'e gelerek; Âişe'nin yaptığını görüyor musun?, Rasûlullah (s.a.)ı ve halkı (burada) tuttu. Su başında değiller, yanlarında su da yok, dediler. Rasûlullah (s.a.) başını dizime koymuş uyurken Ebubekir gel­di ve Rasûlullah fs.a.s.) ı ve insanları hapsettin, su başında değiller, yanlarında su da yok, dedi. Hz. Âişe şöyle anlatır : Ebubekir beni azar­ladı ve Allah ne dilediyse söyleyerek eliyle böğrüme vurmaya başladı. Rasûlullah (s.a.) dizimde olduğu için hareket etmemeye çalışıyordum. Rasûlullah (s.a.) susuz olarak sabahleyin kalktığında Allah Teâlâ te­yemmüm âyetini indirdi de teyemmüm ettiler. Bunun üzerine Useyd İbn Hudayr: Ey Ebubekir ailesi, bu sizin ilk bereketiniz değil, dedi. Hz. Âişe şöyle der: Üzerinde olduğum deveyi kaldırdık ve gerdanlığı altında bulduk.

Hadîsi Buhârî, Kuteybe ve İsmail'den; Müslim de Yahya İbn Yah­ya kanalıyla Mâlik'ten rivayet etmiştir.

İmâm Ahmed, Ya'kûb kanalıyla... Ammâr îbn Yâsir'den rivayet etti ki; Rasûlullah (s.a.) yanında hanımlarından Hz. Âişe de bulundu­ğu halde Evlâ'ul-Ceyş (herhalde Zât'ul-Ceyş olmalıdır) de geceledi. Hz. Âişe'nin Zafâr 31 taşından bir gerdanlığı kopmuş ve halk onu aramak üzere orada kalmıştı. Sabah aydınlanıncaya kadar (gün ağarıncaya) da aramaya devam etmişlerdi. Yanlarında su yoktu. Allah Teâlâ pey­gamberine temiz toprakla teyemmüme ruhsatını indirdi de müslüman-lar Rasûlullah (s.a.) ile birlikte kalktılar, ellerini toprağa vurdular, sonra (ondan) bir şey almaksızın ellerini kaldırdılar ve elleriyle yüzle­rini, omuzlarına kadar ellerini, avuçlarının İçlerinden koltuk altları­na kadar mesnettiler.

Hadîsi İbn Cerîr de şöyle zikreder: Bize Ebu Küreyb'in... Ebu'l-Yakzân'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir : Rasûlullah (s.a.) ile bir­likteydik ve Hz. Âişe'nin bir gerdanlığı kaybolmuştu. Rasûlullah (s.a.) gün ağanncaya kadar (orada kaldı). Hz. Ebubekir Hz. Âişe'ye kızmış­tı. Allah Teâlâ peygamberine (ya da bu olay üzerine) temiz toprakla meshetme ruhsatını indirdi. Ebubekir, Âişenin yanına girerek; şüphe­siz ki sen (çok) bereketlisin (ya da mübareksin). Senin sebebinle (bize) bir ruhsat indi (indirildi), dedi. Ellerimizi (toprağa) vurduk: Bir vu­ruş yüzlerimiz için, bir vuruş da omuz ve koltuk altlarına kadar olmak üzere ellerimiz içindi.

Hafız Ebu Bekr İbn Merdûyeh rivayet ediyor : Bize Muhammed İbn Ahmed îbn İbrahim'in... Eslâ İbn Şureyk'den naklettiğine göre; o şöy­le dedi: Rasûlullah (s.a.) in devesini yürütüyordum ve soğuk bir gece­de cünüb oldum. Rasûlullah (s.a.) yola çıkmak istedi. Cünüb olduğum halde devesini yürütmek istemedim. Ölürüm veya hastalamnm diye soğuk su ile yıkanmaktan da korktum. Ansârdan birisine söyledim ve Rasûlullah (s.a.) in devesini o yürüttü. Sonra bir miktar taşı (gü­neşte) ısıtarak suya attım ve suyu böylece ısıttım. Onunla yıkanarak Rasûlullah (s.a.) ve ashabına yetiştim. Rasûlullah (s.a.) : Ey Eslâ, gö­rüyorum binitim değişmiş, buyurdular. Ben; Ey Allah'ın Rasûlü deveyi ben değil, ansârdan birisi yürüttü, dedim. Allah Rasûlü niçin? diye sor* duğunda da; cünüb olmuştum, soğuktan korkup (gusül etmedim). (Ansârdan olan o kişiye) deveyi yürütmesini söyledim ve taşları kız­dırarak onlarla suyu ısıtıp yıkandım, dedim. Bunun üzerine Allah Teâlâ : «Allah Afüvv ve Ğafûr olandır.»a kadar olmak üzere : «Ey îmân edenler, sarhoşken, ne söylediğinizi bilinceye kadar... namaza yaklaş­mayın.» âyetini indirdi.

Hadîs Eslâ îbn Şureyk'ten başka bir şekilde daha rivayet edilmiştir.32

Îzâhı

44 — Bakmaz mısın şu kendilerine kitâbdan bir şey verilmiş olanlara? Kendileri sapıklığı satın aldıkları gibi sizin de yoldan sapmanızı istiyorlar.

45 — Allah düşmanlarınızı daha iyi bilir. Allah size dost olarak da yeter, yardımcı olarak da yeter.

46 — Yahudilerden öyleleri var ki; kelimeleri yerle­rinden değiştirir, işittik ve karşı geldik, duy, duymaz ola­sı ve dillerini eğip bükerek «Rainâ» diyenler vardır. Eğer işittik ve itaat ettik, dinle ve bizi gözet demiş olsalardı, onlar için daha iyi ve daha doğru olurdu. îşte Allah, in­kârları yüzünden onlara la'net etmiştir. Onların ancak pek azı îmân eder.

Allah Teâlâ (bu âyetlerde) Yahudilerden —kıyamete kadar Al­lanın la'neti onların üzerine olsun— bahsediyor. Onlar, hidâyeti bıra­kıp sapıklığı almışlar, Allah'ın; Rasûlüne indirdiklerinden yüz çevir­mişler, az bir karşılık olan dünya menfaatlerini elde edebilmek için eski peygamberlerden devralmış oldukları Hz. Muhammed (a.s.) in ni­teliklerine dâir ellerindeki bilgileri terketmiş, bir kenara atmışlardır.

«Sizin de yoldan sapmanızı istiyorlar» Yani ey mü'minler, sizler, size indirilenleri inkâr edip içinde bulunduğunuz hidâyeti ve faydalı ilmi terketmiş olsanız ne kadar sevineceklerdir.

«Allah düşmanlarınızı daha iyi bilir.» ve sizi onlardan sakındı­rır. «Allah size dost olarak yeter, yardımcı olarak da yeter.» Kendine sığmana dost, kendinden yardım dileyene de yardımcı olarak Allah yeter.

Allah Teâlâ sonra şöyle buyurur :

«Yahudilerden öyleleri var ki; kelimeleri yerlerinden değiştirir.» Kasıtlı ve bir iftira olarak sözü; te'vîl edilmeyecek şekilde te'vîl eder, Allah'ın muradının dışındaki şeylerle yorumlar, tefsir ederler. «İşittik ve karşı geldik, derler.» Ey Muhammed, söylediklerini işittik ama bu konuda sana itaat etmeyiz, derler. Mücâhid ve îbn Zeyd, burayı bu şekilde tefsîr etmişlerdir ve maksad da budur ki; onların küfür ve inâdlannı çok beliğ bir şekilde ifade etmektedir. Onlar, bu yüzden ka­zandıkları günâh ve başlarına gelecek azabı bile bile anladıktan sonra, Allah'ın kitabına sırt çevirmektedirler.

«Duy, duymaz olası» kısmına gelince; bizim söylediğimizi duy, duy­maz olası, demektir. Bu tefsiri Dahhâk, tbn Abbâs'tan rivayet etmiş­tir. Mücâhid ve Hasan ise: Dinle senden kabul edilmeyecektir, şeklin­de tefsîr etmişlerdir.

îbn Cerir der ki; bunlardan birincisi daha sahihtir. Bu, onun da söylediği gibi onlarla bir alay etme ve onlara hakarettir. Allah'ın la'ne-ti onların üzerine olsun.

Allah Teâlâ buyuruyor: «Dillerini eğip bükerek «Râinâ» diyenler vardır.» Onlar «Râinâ» demeleriyle «seni işitmemiz için bizi gözet» de­dikleri vehmini vermek istiyorlar. Halbuki bu kelimenin ahmaklaşma anlamını kasdetmekteydiler. Bu konuda «Ey îmân edenler râinâ deme­yin, bize bak deyin» (Bakara, 104) âyetinde bilgi verilmişti.

Yine bunun içindir ki, Allah Teâlâ; sözleriyle izhâr ettiklerinin tersini kasdeden bu yahûdîlerüı dillerini bükerek, dini kötüleyerek böyle söylediklerini haber vermektedir. Yani onlar bu sözleriyle Hz. Peygamber (s.a.) e hakaret etmek İstiyorlardı.

Sonra Allah Teâlâ: «Eğer, işittik ve itaat ettik, dinle ve bizi gö­zet demiş olsalardı onlar için daha iyi ve doğru olurdu. îşte Allah; inkârları yüzünden onlara la'net etmiştir. Onların ancak pek azı îmân eder.» buyuruyor ki; onların kalbleri hayırdan uzaktır. Kendilerine fayda verecek şekilde îmândan hiçbir şey, onların kalblerine girmez. «Onların ancak pek azı îmân eder.» âyeti hakkında daha önce bilgi verilmişti. Onlar, kendilerine fayda verecek bir îmânla îmân etmez­ler, anlamı kastedilmektedir.33

47 — Ey kendilerine kitâb verilenler. Biz bir takım yüzleri silip de enselerine çevirmezden veya onları ashâb-ı sebt'i la'netlediğimiz gibi la'netlemezden önce, gelin de elinizdekini doğrulayıcı olarak indirdiğimize îmân edin. Allah'ın emri dâima yapılagelmiştir.

48 — Allah kendisine ortak koşmayı bağışlamaz. Bun­dan başkasını dilediğine bağışlar. Allah'a ortak koşan kim­se, hiç şüphesiz pek büyük bir günâhla iftira etmiş olur.

Allah Teâlâ bu âyetlerde ehl-i kitâb'a, ellerinde bulunan müjde­lere dâir haberleri tasdîk eden, kulu ve elçisi Muhammed (a.s.) e in­dirdiği büyük kitâb Kur'an'a îmân etmelerini emrediyor. Bunu yap­madıkları takdirde de onları «Bir takım yüzleri silip de enselerine çe­virmezden evvel...» sözü ile tehdîd ediyor. «Bir takım yüzleri silmez-den» âyeti hakkında bazıları şöyle derler: Yüzlerin silinmesi, onların arkaya çevrilmesi ve gözlerinin arkada bulunmasıdır. Burada maksa­dın, yüzleri göz ve kulak kalmamacasına silmemiz, buna ilâveten arka taraflarına çevirmemizden önce, şeklinde olması da mümkündür.

îbn Abbâs'tan rivayetle Avfî «Bir takım yüzleri silmezden önce» âyeti hakkında şöyle der: Yüzlerin silinmesi kör edilmeleridir. «Ense­lerine çevrilmezden önce» kısmı hakkında da o şöyle demiştir: Yüzle­rini enselerine çeviririz de arkaya doğru yürürler. Onların enselerinde iki göz yaparız.

Katâde ve Atiyye el-Avfî de böyle demiştir. Ceza ve azabı ifâde bakımından Jbu son derece beliğdir.

Bu, Allah tarafından onların haktan döndürülüp bâtıla çevrilme­lerine, nurlu, aydınlık yoldan dönüp, sapıklık yollarına girerek arka­larına doğru gerisin geri gitmelerine verilmiş bir örnektir. Bazıları­nın söylediğine göre bu ifâde: «Biz doğrusu boyunlarına, çenelerine kadar varan demir halkalar geçirdik. Bunun için artık başlan yukarı kalkıktır, önlerinden bir sed ve arkalarından da bir sed yapmışızdır.» (Yâsîn, 8-9) âyetleri gibidir ki; bu da onların sapıklıkları ve hidayet­ten uzaklaştırılmalarına dâir Allah'ın vermiş olduğu güzel bir örnektir.

Mücâhid «Biz bir takım yüzleri silmezden...» âyetini; biz bazı yüz­leri doğru yoldan çevirip sapıklığa döndürmezden, şeklinde anlamış­tır, îbn Ebu Hatim aynı te'vîlin İbn Abbâs ve Hasan'dan da rivayet edildiğini söyler.

Süddî ise «Enselerine çevirmezden evvel...» âyetini; onları haktan men'edip kâfirler olarak döndürürüz ve maymuna çeviririz, şeklinde anlamıştır.

İbn Zeyd de; onları Hicaz topraklarından Şam ülkelerine çevir­mezden önce, şeklinde anlar.

Ka'b el-Ahbâr'ın bu âyeti işitince müslüman olduğu söylenir.

İbn Cerîr şöyle der : Bize Ebu Kureyb'in... îsâ îbn Muğîre'den nak­lettiğine göre; o şöyle demiştir: İbrahim'in yanında Ka'b'ın müslü­man oluşu hakkında konuşuyorduk. îbrâhîm şöyle dedi: Ka'b, Hz. Ömer zamanında (onun halifeliğinde) müslüman oldu. Beyt'ül-Mak-dis'e doğru yola çıkmış ve Medine'ye uğramıştı. Hz. Ömer ile karşılaş­tıklarında Hz. Ömer ona; ey Ka'b, müslüman ol, demiş; Ka'b cevaben; siz kitabınızda: «Kendilerine Tevrat yükletildiği halde...» (Cum'a, 5) diye okumuyor musunuz? Ben Tevrat'ı yüklenmişim, deyince Hz. Ömer onu bıraktı. O da yola çıkarak Hıms'a kadar geldi. Ora halkının üzün­tülü bir şekilde : «Ey kendilerine kitâb verilenler, biz bir takım yüzleri silip de enselerine çevirmezden önce... gelin o elinizdekini doğrulayı­cı olarak indirdiğimize îmân edin.» âyetini okuduğunu işitti ve bu âye­tin kendisine isabet etmesinden (âyetin hükmünün kendisini etkile­mesinden) korkarak, Ey Rabbım, îmân ettim, ey Rabbım müslüman ol­dum, dedi. Sonra Yemen'deki ailesine dönerek onları da müslüman edip (Medine'ye) getirdi.

Hadîsi başka bir kanaldan ve başka bir lafızla İbn Ebu Hatim de rivayet eder ve der ki: Bize babamın... Ebu İdrîs el-Havlânî'den naklettiğine göre; o, şöyle demiştir: Ebu Müslim el-Celîlî, Ka'b'ın hocasıydı ve Hz. Peygamber'e gitmekte geciktiği için onu ayıplardı. Kâ'b'ı (Tevrât'da ve İncil'de müjdelenen) peygamber olup olmadığına bakmak üzere Hz. Peygamber'e gönderdi. Bundan sonrasını Kâ'b şöy­le anlatır: (Binitime) bindim ve Medine'ye geldim. O (Hz. Peygam­ber) Kur'an okuduğunda «Ey kendilerine kitâb verilenler, biz bir ta­kım yüzleri silip de enselerine çevirmezden önce... gelin o elinizdekini doğrulayıcı olarak indirdiğimize îmân edin.», âyetini okudu. Hemen suya koştum ve yıkandım. Yüzümün silinmesi korkusuyla yüzümü meshediyordum. Sonra müslüman oldum.

Allah Teâlâ: «Ashâb-ı sebt'i la'netlediğimiz gibi la'netlemezden önce...» buyuruyor ki; avlanmaya bir çâre bularak (hîle ile avlanmak suretiyle) sebt günleri hakkında haddi aşmışlar, maymun ve domuz haline getirilmişlerdi. Hikâyeleri geniş olarak A'râf sûresinde gelecek­tir.

Allah Teâlâ: «Allah'ın emri dâima yapılagelmiştir.» buyuruyor ki; O, bir emir verdiğinde; ona muhalefet edecek ve manî olacak hiçbir "güç yoktur.

Sonra Allah Teâlâ: Kendisine ortak koşmayı bağışlamayacağım haber verjyor. Kendisine, ortak koşmuş olarak kavuşan bir kulu ba-ğışlamıyacaktır. «Ama bunun dışında (günahkâr kullarından) diledik­lerini bağışlar.»

Bu âyetle ilgili olarak bir çok hadîs-i şerîf vârid olmuştur. Bunlar­dan imkân bulduklarımızı buraya alalım :

îmâm Ahmed der ki: Bize Yezîd'in... Hz. Âişe'den rivayet ettiği­ne göre; Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurdular: Allah katında dîvân­lar üçtür : Allah'ın hiç değer vermediği (Önem vermediği) dîvân, Allah'­ın içinden hiçbir şeyi bırakmadığı dîvân ve Allah'ın asla bağışlamaya­cağı dîvân. Allah'ın asla bağışlamayacağı dîvân, Allah'a ortak koşu­lan (dîvân) dır. Zîrâ Allah Teâlâ: «Kim Allah'a ortak koşarsa, mu­hakkak ki Allah ona cenneti haram kılar.» buyurmuştur. Allah'ın hiç önem vermediği dîvân; kulun kendisiyle Rabbı arasındaki bir gün orucu, ya da bir namazı terketme nevinden olan hususlarda kulun kendi nef­sine zulmetmiş olduğu dîvândır. Allah dilerse bunu bağışlar ve vazge­çer. Allah'ın, içinden hiçbir şeyi bırakmayacağı dîvâna gelince; bu da kulların birbirlerine zulümlerinin (bulunduğu) dîvândır. Bunda kısas kaçınılmazdır.

Hadîsi sadece îmâm Ahmed rivayet etmiştir.

Hafız Ebu Bekr el-Bezzâr Müsned'inde der ki: Bize Ahmed îbn Mâlik'in... Enes îbn Mâlik'ten, onun da Hz. Peygamber (s.a.) den nak­lettiğine göre Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular :

Zulüm üç çeşittir: Allah'ın bağışlamayacağı, Allah'ın bağışlaya­cağı ve Allah'ın bırakmayacağı zulüm. Allah'ın bağışlamayacağı zulüm (kendisine) ortak koşmadır. Allah Teâlâ : «Şüphe yok ki şirk, büyük bir zulümdür.» (Lokman, 13) buyurmuştur. Allah'ın bağışlayacağı zu­lüm; kulların, kendileriyle Allah arasında olan hususlarda kendilerine yapmış oldukları zulümdür. Allah'ın bırakmayacağı zulme gelince; o da kulların birbirlerine yapmış oldukları zulümdür ki; Allah birileri­nin hakkım diğerinden mutlaka alacak (kısas yapacak) tır.

îmâm Ahmed der ki: Bize Safvân îbn îsâ'nın... Muâviye'den naklet­tiğine göre; o, Rasûlullah (s.a.) ı şöyle buyururken işitmiş: Kâfir ola­rak ölen, ya da bir mü'mini kasden öldüren kişinin (günâhı) dışında Allah'ın her günâhı bağışlaması umulur.

Bu hadîsi Neseî de Muhammed îbn Müsennâ'dan, o da Safvân îbn îsâ'dan rivayet etmiştir.

îmâm Ahmed der ki: Bize Hâşim İbn Kâsım'm... Ebu Zerr'den, onun da Rasûlullah (s.a.) dan naklettiğine göre; Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur : Allah Teâlâ buyurur ki; Ey kulum, Bana ortak koşma­dığın sürece yeryüzü dolusu günâhla Bana kavuşsan da, Ben seni bir onun kadar bağışlama ile karşılarım.

Bu şekliyle hadîsi sadece îmâm Ahmed rivayet etmiştir.

İmâm Ahmed der ki: Bize Abdüssâmed'in, babamın ve Hüseyn'in... Ebu Zerreden naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Allah Rasûlüne var­dım. Rasûlullah; «Lâ tlâhe İllallah» deyip de bu ikrar üzere ölen her kul mutlaka cennete girecektir, buyurdular. Ben: Zina edip hırsızlık yapsa da mı? dedim. Zina edip hırsızlık yapsa da, buyurdular. Ben : Zina edip hırsızlık yapsa da mı? dedim. Üç keresinde : Zina edip hırsız­lık yapsa da, buyurdular. Dördüncüde; Ebu Zerr istemese de diye ilâ­ve buyurdular. Râvî devamla şöyle Uer: Ebu Zerr elbisesini sürüyerek ve Ebu Zerr'in burnu yere sürünse de diyerek çıktı. Daha sonraları Ebu Zerr bu hadîsi rivayet eder ve Ebu Zerr'in burnu yere sürünse de, derdi.

Bu hadîsi Buhârî ve Müslim, Hüseyn'den rivayetle tahrîc etmiş­lerdir.

Hadîsi başka bir kanaldan İmâm Ahmed şöyle rivayet ediyor : Bize Ebu Muâviye'rün... Ebu Zerr'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Bir gece Medine'nin taşlık bir yerinde (ya da Harratu'l-Medîne deni­len bölgede) Rasûlullah (s.a.) ile birlikte yürüyordum. Uhud'a bakı­yorduk. Ey Ebu Zerr, buyurdular. Ben: Buyur, ey Allah'ın Rasûlü, dedim. Şu Uhud (dağı) benim yanımda (benim elimde) altın olsa, bir borç için bekleteceğim dışında ondan yanımda bir dînârı kalmış ola­rak üçüncü bir gece geçirmeyi istemez; onu Allah'ın kullarına şöyle dağıtırdım, buyurup sağına, önüne ve soluna birer avuç dağıtma işa­reti yaptılar. Sonra tekrar yürüdü. (Bir süre sonra) Ey Ebu Zerr, şöy­le yapanlar —sağına, önüne ve soluna birer avuç dağıtma İşareti yap­tılar— dışında ( dünyada) çok mal sahibi olanlar kıyamet günü çok az şeye sahip olanlardır, buyurdular. Biraz daha yürüdük ve: Ey Ebu Zerr, ben gelinceye kadar (burada) kal buyurdular ve yürüyerek kay­boldular. Bir gürültü işittim ve (kendi kendime) herhalde Rasûlullah (s.a.) in karşısına biri çıktı dedim. Peşinden gitmek istediysem de, onun; Ben gelinceye kadar burada kal; buyurmuş olduğunu hatırlaya­rak (gitmedim). Gelinceye kadar bekledim ve (gelince) duyduğumu kendisine naklettim. Bu gelen, Cibril idi. Dedi ki: Ümmetinden her kim Allah'a hiçbir şeyle ortak koşmaksızın ölürse cennete girer. Ben, zina etmiş ve hırsızlık yapmış olsa da mı? dedim. O, zina etmiş ve hır­sızlık yapmış olsa da, dedi, buyurdular.

Buharî ve Müslim hadîsi A'meş'ten rivayetle tahrîc etmişlerdir.

Aynı hadîsi Buhârî ve Müslim, Kuteybe kanalıyla... Ebu Zerr'den rivayet ederler. Buna göre Ebu Zerr şöyle der: Bir gece (dışarı) çık­mıştım. Birden yalnız başına yürüyen Rasûlullah (s.a.) ı gördüm. Ya­nında kimse yoktu. Kendisiyle birinin yürümesini istemediğini san­dım ve ayın gölgesinde yürümeye başladım. Döndü ve beni görerek, kimdir o? diye sordu. Ebu Zerr, Allah beni sana feda eylesin, dedim.

Ey Ebu Zerr gel, buyurdular. Onunla birlikte bir süre yürüdüm. Al­lah'ın hayır ihsan ettikleri ve bu ihsanla sağına, soluna, önüne, ardı­na iyilikte bulunan, hayırlı işler yapanlar dışında, kıyamet günü müş­rikler az şeye sahip olacaklar, buyurdular. (Sonra) onunla bir süre (daha) yürüdüm. Burada otur, buyurarak beni etrafında taşlar bulu­nan bir yere oturttu ve yanına geri dönünceye kadar burada otur, bu­yurdular. Sonra taşlık arazîde yürüyerek uzaklaştılar. Ve ben onu gör­mez oldum. Uzun süre orada yalnız oturduktan sonra geldiğini duy­dum. Şöyle diyordu: Hırsızlık yapsa da, zina etse de... Gelince daya­namadım ve sordum: Ey Allanın peygamberi, Allah beni senin yolu­na feda etsin. Taşlık arazî yönünde kim konuştu. Ben, sana cevâb ve­ren birini duymadım. O Cibril idi, buyurdular. Taşlık arazî yönünde karşıma çıktı ve; Ümmetine müjdele, kim Allah'a hiçbir şeyi ortak koş­madan ölürse cennete girer, dedi. Ben: Ey Cibril, hırsızlık yapıp, zina etse de mi? diye sordum. O, evet, dedi. Ben : Hırsızlık yapıp, zina etsede mi? diye sordum. O, evet, içki içmiş olsa da, diye cevâb verdi.

Abd tbn Humeyd Müsned'inde zikrediyor: Bize Ubeydullah İbn Musa'nın... Câbir'den naklettiğine göre; o, şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.) a bir adam gelerek cennet ve cehennemi gerektiren iki şey ne­dir ey Allanın Rasûlü? diye sordu. Hz. Peygamber: Kim, Allah'a hiç­bir şeyle ortak koşmaksızın ölürse cennet; kim de Allah'a herhangi bir şeyle ortak koşarak ölürse, cehennem kendisine vâcib olur, buyurdular.

Râvi, hadîsin devamını da zikretmiştir. Hadîsi bu kanaldan sade­ce Abd İbn Humeyd rivayet etmiştir.

Hadîsi başka bir kanaldan rivayet eden îbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın... Câbir İbn Abdullah'dan naklettiğine göre; Hz. Peygam­ber (s.a.) şöyle buyurmuş : Allah'a hiçbir şeyle ortak koşmaksızın ölen her nefsi Allah'ın bağışlaması mümkündür. Allah dilerse ona azâb eder, dilerse bağışlar. ((Allah kendisine ortak koşmayı bağışlamaz. Bun­dan başkasını dilediğine bağışlar.»

Hafız Ebu Ya'lâ'nın, Müsned'inde Musa İbn Ubeyde kanalıyla... Câbir'den rivayet edildiğine göre; Hz. Peygamber, araya örtü inmedik­çe (Allah'ın) bağışlaması kul üzerinedir, buyururlar. Ey Allah'ın elçisi, örtü nedir? dediler. Allah'a ortak koşmaktır. Allah'a hiçbir şeyle ortak koşmaksızın Allah'a kavuşan her nefsi Allah'ın bağışlaması helâl olur. Dilerse ona azâb eder, dilerse bağışlar, buyurup «Allah kendisine or­tak koşmayı bağışlamaz. Bundan başkasını dilediğine bağışlar.» âye­tini okudular.

İmâm Ahmed der ki: Bize Ebu Nuaym'ın... Ebu Saîd el-Hudrî'den rivayetine göre; Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurdular: Allah'a hiçbir şey­le ortak koşmadan ölen cennete girer.

Bu kanaldan rivayette İmâm Ahmed tek kalmıştır.

İmâm Ahmed der ki: Bize Hasan İbn Musa'nın... Ebu Eyyûb el-Ansârî'den rivayetine göre; o şöyle demiştir : Bir gün Rasûlullah (s.a.) onların yanına gelerek; Azîz ve Celîl olan Rabbınız, beni ümmetimden yetmiş bin kişiyi hesâbsız olarak cennete koymak ile ümmetim için ka­tında saklamış olduğu şey arasında muhayyer bıraktı, buyurmuştu. As­habından bazısı; Ey Allah'ın Rasûlü, bunu (dediğini) Rabbın mı sak­ladı? diye sordular. Rasûlullah (s.a.) (hanelerine) girdiler ve (biraz sonra) tekbîr getirerek çıktılar ve sakladığı da beraber olmak üzere Rabbım her bin kişi ile birlikte yetmiş bin kişi artırdı, buyurdular. (Râvî) Ebu Rûhm : Ey Ebu Eyyûb, Rasûlullah (s.a.) m gizlediğini söy­lediği şeyin ne olduğunu samyorsun? dedi. (Etrafta bulunan) kişiler onu ağızlarıyla yediler (kızdılar) ve sana ne, Rasûlullah (s.a.) m giz­lediğinden? dediler. Ebu Eyyûb : Bırakın adamı, ben size tahmin hattâ kesin olarak anladığım kadarıyla Rasûlullah (s.a.) in gizlediğini haber vereyim. Onun gizlediği (Rabbmın) şu sözüdür: Kim kalbi dilini doğ­rulayarak tek ve ortağı olmadığı halde Allah'tan başka tann olmadı­ğına ve Muhammed'in O'nun kulu ve elçisi oluğuna şehâdet ederse onu cennete koyarım.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın... Ebu Eyyûb el-Ansârî'den rivayet ettiğine göre; o, şöyle demiştir: Bir adam Rasûlullah (s.a.) a gelerek; benim bir kardeşimin oğlu var. Haramdan vazgeçmiyor, dedi. Hz. Peygamber; onun dini ne? diye sordular. Adam: Namaz kılıyor ve Allah'ı biliyor, dedi. Allah Rasûlü : Ondan dinini hîbe etmesini iste, eğer kabul etmezse satın al. Buyurdular. Adam (gidip) bunu ondan İstedi, o razı olmadı ve Hz. Peygamber (s.a.) e gelerek (durumu) an­lattı : Onu dini konusunda (çok) cimri buldum, dedi. (Bunun üğerine Râvî'nin söylediğine göre) «Allah kendisine ortak koşmayı bağışlamaz. Bundan başkasını dilediğine bağışlar» âyeti nazil oldu.

Hafız Ebu Ya'Iâ der ki: Bize Amr İbn ed-Dahhâk'ın... Enes'ten naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Bir adam Rasûlullah (s.a.) a ge­lerek : Ey Allah'ın Rasûlü, hiçbir ihtiyâç ve ihtiyâç sahibi kimse bırak­madım. (Hepsini) yerine getirdim, dedi. Hz. Peygamber (s.a.) üç kere : Allah'tan başka tann olmadığına ve Muhammed'in Allanın elçisi oldu-, ğuna şehâdet eder misin? diye sordular. Adam; evet deyince; muhak­kak ki bu, diğer hepsinin üzerinde gelir, buyurdular.

İmâm Ahmed der ki: Bize Ebu Emir'in... Damdam İbn Cevş el-Ye-mâmî'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir : Ebu Hüreyre bana : Ey Yemâmî, sakın bir kimseye «Allah seni bağışlamaz.» Ya da «Sen ebe-diyyen cennete giremezsin» deme, demişti. Ben : Ey Ebu Hüreyre, bun­lar, bizden birinin kızdığında kardeşine söylediği sözlerdir, dedim. O, bunları söyleme, dedi. Ben Rasûlullah (s.a.) ı şöyle buyururken işit­tim : îsrâiloğulları içinde iki adam vardı. Onlardan birisi ibâdet etmeye gayret eder, diğeri de nefsi aleyhine (günâh işlemede) aşırı gider­di. Aralarında kardeşlik bağı kurmuşlardı. (İbâdete) çalışan, diğerini devama günâh üzere görür ve : (Günâh işlemeyi) bırak, derdi. Öteki' de: Beni Rabbımla yalnız bırak, sen beni gözetlemek için mi gönderil-din? derdi. Bu durum birinin öbürünü, büyük gördüğü bir günâh üzre görmesine kadar devam etti. îşte o zaman (ibâdete çalışan diğerine) : Günâh işlemeyi bırak, dedi. Öteki yine : Beni Rabbımla yalnız bırak, sen beni gözetleyici mi gönderildin? dedi. Birincisi: Allah'a yemîn ede­rim ki; Allah seni bağışlamaz —veya ebediyyen Allah seni cennete koymaz.— dedi. Allah bunlara bir melek göndererek ruhlarını aldırdı da Allah katında bir araya geldiler. (Allah Teâlâ) günahkâra : Git, rahmetimle cennete gir, diğerine de: Sen Beni biliyormuydun, Benim elimde olana gücün yetermiydi? Götürün bunu da cehenneme buyur­dular. Ebu'l-Kâsım'ın nefsi kudret elinde olan (Allah) a yemîn ederim ki, o hem dünyasım, hem âhiretini mahveden bir söz söylemişti.

Hadîsi Ebu Dâvûd da İkrime İbn Ammâr kanalıyla Damdam İbn Cevş'den rivayet etmiştir.

Taberânî der ki: Bize Ebu Şeyh'in... İbn Abbâs'tan, onun da Ra-sûlullah (s.a.) dan naklettiğine göre; Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur: Kim Benim, günâhları bağışlamaya gücüm yettiğini (bağışlayabilece-ğimi) bilirse, Bana herhangi bir şeyle ortak koşmadığı sürece (diğer yaptıklarına) bakmaz onu bağışlarım.

Hafız Ebu Bekr el-Bezzâr ve Hafız Ebu Ya'lâ diyorlar ki: Bize Hudbe —ki bu, İbn Hâlid'dir— nin... Enes'ten naklettiğine göre Ra-sûlullah (s.a.) şöyle buyurmuştur: Allah kimin ameline bir sevâb vaV dinde bulunmuşsa; bu va'dini yerine getirecektir. Kime de yaptığı bir işten dolayı ceza tehdidinde bulunmuşsa; Allah bu tehdîdini isterse yerine getirir.

Hadîsi sadece Ebu Bekr el-Bezzâr ve Ebu Ya'lâ rivayet etmişlerdir.

îbn Ebu Hatim der ki: Bize Bahr îbn Nasr'ın... İbn Ömer'den ri­vayetine göre; o şöyle demiştir : Hz. Peygamber'in arkadaşı olan bizler bir kişiyi öldüren, yetîm malı yiyen, namuslu kadınlara zina iftirasın­da bulunan ve yalan şâhidlikte bulunanlar hakkında şüphe etmezdik (bunların bağışlanmayacağı konusunda şüphemiz yoktu). Ne zaman ki «Allah kendisine ortak koşmayı bağışlamaz. Bundan başkasını dile­diğine bağışlar.» âyeti nazil oldu. Hz. Peygamberin ashabı artık (bu konuda) şehâdette bulunmayı bıraktılar.

Bu hadîsi îbn Cerîr de Heysem îbn Hammâd kanalıyla rivayet et­miştir.

Yine îbn Ebu Hatim der ki: Bize Abdülmelik îbn Abdurrahmân'-ın... İbn Ömer'den rivayet ettiğine göre; o şöyle demiştir : «Allah, ken­disine ortak koşmayı bağışlamaz. Bundan başkasını dilediğine bağışlar.» âyeti nazil oluncaya kadar; Allanın, kitâbda kendilerine ateşi (ce­hennemi) vâcib kıldıkları hakkında şüphe etmez (ve bunlar mutlaka cehenneme girecektir, der) dik. Bu âyeti işitince (onlar hakkında bu tür) şehâdette bulunmayı terkettik. Ve işleri Allah Teâlâ'ya havale ettik.

(Hafız Ebu Bekr) el-Bezzâr der ki: Bize Muhammed İbn Abdur-rahîm.'in... tbn Ömer'den rivayetine göre; o şöyle demiştir: Biz, Pey­gamberimiz (s.a.) in «Allah kendisine ortak koşmayı bağışlamaz. Bun­dan başkasını dilediğine bağışlar.» buyurduğunu işitinceye kadar; bü­yük günah işleyenlere mağfiret dilemezdik. Hz. Peygamber (bu âyeti okudu ve) buyurdu ki: Ben şefaatimi kıyamet gününde ümmetimden büyük günâh işleyenlere bıraktım.

Ebu Ca'fer er-Râzî der ki: Rabî'in... Abdullah tbn Ömer'den nak­lettiğine göre; o şöyle demiştir :

Hadîsi îbn Cerîr rivayet etmiş; İbn Merdûyeh de îbn Ömer'e va­ran muhtelif kanallardan tahrîc etmiştir.

Zümer süresindeki âyet, (bağışlamayı) tevbe şartına bağlamakta­dır. Bir kimse; hangi günâh olursa olsun, tekrarlamış dahi olsa tevbe ettiğinde Allah onu bağışlar. Bunun için Allah Teâlâ: «Ey kendileri­ne yazık eden kullarım, Allah'ın bağışlamasından (rahmetinden) ümi­dinizi kesmeyin. Şüphesiz ki Allah, bütün günâhları bağışlar.» (Zü­mer, 53) buyurur. Ancak bu, tevbe şartına bağlıdır. Böyle olmasaydı bu günâhların içine Allah'a ortak koşma da girerdi. Bu ise, doğru de­ğildir. Zîrâ Allah Teâlâ burada; kendine ortak koşmayı asla bağışla­mayacağım, bunun dışındakileri ise dilediğine bağışlayacağını haber veriyor. Yani bu günâhları işleyen tevbe etmese bile. O halde bu âyet bu yönüyle Zümer süresindeki âyetten daha çok ümit vericidir. En doğrusunu Allah bilir.

«Allah'a ortak koşan kimse, hiç şüphesiz pek büyük bir günâhla iftira etmiş olur.» âyeti «Muhakkak ki şirk büyük bir zulümdür.» (Lok­man, 13) âyeti gibidir. Buhârî ve Müslim'de bulunan bir hadîste İbn Mes'ûd şöyle der: Ey Allanın Rasûlü, günâhların en büyüğü hangisi­dir? diye sordum. Seni yarattığı halde Allah'a ortak koşmandır... bu­yurdular. Ve Ravî hadîsin tamâmını zikretti.

îbn Merdûyeh der ki: Bize İshâk tbn îbrâhîm îbn Zeyd'in... îm-rân İbn Husayn'dan naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) : Size büyük günâhların en büyüğünü haber veriyorum : O, Allah'a ortak koşmaktır buyurarak «Allah'a ortak ko*an kimse, şüphe yok ki pek büyük bir günâhla iftira etmiş olur» âyetini; «Ana-babaya âsî olmaktır» buyu­rarak da «...Bana ve ebeveynine şükret. Dönüşün Banadır.» (Lokman, 14) âyetini okudular.34

49 — Bakmazmısın şu kendilerini temize çıkaranla­ra? Halbuki dilediğini temize çıkaran yalnız Allah'tır. Ve kıl paya zulme uğratılmazlar.

50 — Bir bak; Allah'a karşı nasıl yalan uyduruyor­lar? Apaçık bir günâh olarak bu, yeter.

51 — Kendilerine kftâb verilmiş olanların puta ve ta-ğût'a inanıp, küfredenlere : Bunlar mü'mirilerden daha doğru yoldadırlar, dediklerini görmedin mi?

52 — Allah'ın la'netlediği; işte onlardır. Allanın la'-netlediği kişiye sen yardımcı bulamazsın.

Hasan ve Katâde: «Bakmaz mısın şu kendilerini temize çıkaran­lara?» âyetinin «Biz Allah'ın oğullan ve dostlarıyız.» dediklerinde Ya-hûdî ve Hıristiyanlar hakkında nazil olduğunu söylemişlerdir.

İbn Zeyd bu âyetin «Biz Allah'ın oğullan ve dostlanyız» ve «Cen­nete ancak Yahudi ve Hıristiyan olanlar girecek» sözleri hakkında nâ-zil olduğunu söylemiştir.

Mücâhid de şöyle der: Kendilerine imâm olarak duâ ve namaz­da çocuklan öne geçirir ve 'onların günâhlan olmadığını sanırlardı.

İbn Cerîr'in rivayet ettiğine göre; tkrime ve Ebu Mâlik de böyle söylemişlerdir. «Bakmaz mısın şu kendilerini temize çıkaranlara?» âyeti hakkında İbn Abbâs'tan naklen Avfî şöyle der: Bunlar Yahûdî-lerdir. Derlerdi ki: Ölen çocuklarımız bizim için Allah katında bir ya kınlıktır. (Bizim için iyi ameller mesabesindedir.) Onlar bize şefaat edecek ve bizi temize çıkaracaklardır. Bunun üzerine Allah Teâlâ Mu-hammed'e: «Bakmaz mısın şu kendilerini temize çıkaranlara?» âyeti­ni indirdi. Hadîsi tbn Cerîr rivayet etmiştir.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın... îbn Abbâs'tan rivayetine göre; o şöyle demiştir: Yahudiler çocuklarını öne geçirirler de ibâdet­lerini onlara yaptırırdı. Kurbân takdim ederler ve onların hatâ ve gü­nâhlarının olmadığım sanarak yalan söylerlerdi. Allah Teâlâ: «Ben, bir günahkârı günâhı olmayan biriyle temize çıkarmam.» buyurarak «Bakmaz mısın şu kendilerini temize çıkaranlara?» âyetini indirdi.

îbn Ebu Hatim sonra şöyle der: Bu görüşün benzeri; Mücâhid, Ebu Mâlik, Süddî, İkrime ve Dahhâk'tan da rivayet edilmiştir.

Dahhâk'ın dediğine göre onlar (Yahudiler) : Çocuklarımızın gü­nâhları olmadığı gibi bizim de günâhlarımız yok, derlerdi, fşte Allah Teâlâ bu âyeti onlar hakkında indirmiştir.

Bir görüşe göre ise; bu âyet genel olarak övünme ve (kendisini) temize çıkarmayı kötüleme sadedinde nazil olmuştur.

Müslim'de Mikdâd îbn el-Esved'den rivayet edilen sahih bir ha­dise göre o şöyle demiştir :

Rasûlullah (s.a.) bize meddahların yüzlerine toprak atmamızı emretmişti,

Buhârî ve Müslim'de Hâlid el-Hazzâ kanalıyla Abdurrahmân îbn Ebu Bekre'den, onun da babasından rivayetle tahrîc edilen diğer bir hadîste de Rasûlullah (s.a.) bir adamın başka birisini övdüğünü du­yar ve şöyle buyurur:

Yazıklar olsun sana, arkadaşının boynunu kopardın, yazıklar ol­sun sana, arkadaşının boynunu kopardın. Birkaç kere tekrarladı. Siz­den birisi arkadaşını, mutlaka medhedecekse; falancayı böyle sanıyo­rum, ama Allah onun hesabını bilendir. Ben ise Allah'a karşı kimse­yi temize çıkarmam desin.

îmâm Ahmed der ki: Bize Mu'temir'İn... Nuaym İbn Ebu Hind'-den rivayetine göre; Ömer İbn el-Hattâb şöyle demiştir: Kim, ben mü'miriim derse; o kâfirdir. Kim, bu âlimdir derse; o da câhildir. Kim, bu cennnettedir derse; o da cehennemdedir, (ateştedir.)

İbn Merdûyeh'in Mûsâ îbn Ubcyde kanalıyla rivayet ettiğine göre... Ömer (r.a.) şöyle demiştir: Sizin hakkınızda en korktuğum şey kişi­nin kendi görüşünü beğenmesidir. Kim, o mü'mindir derse o kişi kâ­firdir. Kim, o âlimdir derse o kişi câhildir. Kim, o cennettedir derse o kişi de ateştedir.

îmâm Ahmed der ki: Bize Muhammed îbn Ca'fer'in... Ma'bed el-Cuhenî'den rivayetine göre; o şöyle demiştir: Muâviye, Hz. Peygam­ber (s.a.) den az hadîs rivayet ederdi. Yine çok az cuma vardı ki, şu sözleri Hz. Peygamber'den naklen zikretmemiş olsun : Allah kimin hay­rını dilerse onu dinde fakîh kılar. Bu (dünya) malı tatlıdır, kim onu hakkı ile alırsa o mal kendisi için bereketlendirilir (arttırılır). Övün­mekten sakının. Zîrâ o boğazlamadır (övülen kişinin boğazlanmasıdır).

îbn Mâce'nin rivayetine göre şöyle buyrulmuştur: övünmekten sakının. Zîrâ o boğazlamadır. Hadîs Ebu Bekr İbn Ebu Şeybe, Gündür, Şu'be kanalıyla rivayet edilmiştir. Hadîsin isnadında bulunan Ma'bed, Ma'bed İbn Abdullah İbn Uveym el-Basrî el-Kaderî'dir.

İbn Cerîr der ki: Bize Yahya İbn İbrahim el-Mes'ûdî'nin... Abdul­lah İbn Mes'ûd'dan rivayetine göre; o şöyle demiştir; Kişi sabahleyin dindar olarak çıkar da sonra döndüğünde dininden kendisinde hiçbir şey kalmamış olur. Şöyle ki; kendisine ne faydası ne de zararı olma­yacak biriyle karşılaşır ve ona; Allah'a yemîn ederim ki sen şöyle söy­lesin, der. Döndüğünde herhangi bir ihtiyâcının da giderilmediğini gö­rür. Bununla birlikte Allah'ı öfkelendirmiştir. Sonra Abdullah îbn Mes'-ûd: «Bakmaz mısın şu kendilerini temize çıkaranlara?» âyetini okudu.

Bu konuda genişçe bilgi: «Kendinizi temize çıkarmayın.» (Necm, 32) âyetinde gelecektir. Allah Teâlâ: «Halbuki dilediğini temize çıka­ran yalnız Allah'tır.» buyurur ki; bu konuda dönüş Allah'adır. Zîrâ o işlerin gerçeklerini ve kapalılıklarını en iyi bilendir. Sonra Allah Teâlâ : «Ve kıl payı zulme uğratılmazlar» buyurur ki; hiç kimsenin kıl payı tutanndaki ecri asla bırakılmayacaktır.

İbn Abbâs, Mücâhid, îkrime, Afö, Hasan ve seleften bir çokları âyette geçen kelimesinin, hurma çekirdeğinin yangında olan şey için kullanıldığını söylerler. Yine îbn Abbâs'tan rivayete göre; o parmaklar arasında bükülen şeydir, denilmiştir. Her iki mânâ da bir­birine yakındır.

Allah Teâlâ : «Bir bak Allah'a karşı nasıl yalan uyduruyorlar» bu­yuruyor. Kendilerini temize çıkarmada; Allah'ın oğullan ve dostlan olduklan iddiasında; «Cennete ancak Yahûdî ve Hıristiyan olanlar gi­recek» ve «Bize ateş ancak sayılı günler dokunacak» sözlerinde; Allah Teâlâ babaların amellerinin çocuklara hiçbir fayda vermeyeceğini ke­sinlikle bildirmişken, babalarının sâlih amellerine güvenmelerinde; on­lar Allah'a karşı yalan uyduruyorlar. Allah Teâlâ babaların işledikleri güzel amellerin çocuklara hiçbir fayda getirmeyeceğini şu âyet-i kert-mede açıkça bildirmektedir: «Onlar bir ümmetti gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandığınız da sizin.» (Bakara, 134) Allah Teâlâ: «Apaçık bir günâh olarak bu yeter» buyurmaktadır ki; onların bu davranışları yalan ve açık bir iftira olarak onlara yeter. Allah Teâlâ: «Kendilerine kitâb verilmiş olanların puta ve tâgût'a

inanır...» buyurmaktadır. Âyette geçen kelimesinin iza­hında Muhammed İbn îshâk... Ömer el-Hattâb'ın şöyle dediğini nak­leder : «Cibt, sihirdir. Tâgût ise şeytândır.»

Bu açıklama îbn Abbâs, Ebu'l-Âliye, Mücâhid, Atâ, îkrime, Saîd İbn Cübeyr, Şa'bî, Hasan, Dahhâk ve Süddî'den de rivayet edilmiştir.

îbn Abbâs, Ebu'l-Âliye, Mücâhid, Atâ, tkrime, Saîd îbn Cübeyr, Şâ'bî, Hasan ve Atiyye'deh rivayete göre Cibt; şeytândır. İbn Abbâs kelimenin Habeş dilinde bu anlamda kullanıldığını ilâve etmiştir. îbn Abbâs'tan gelen rivayetlere göre Cibt, şirktir, ya da putlardır da, de­nilmiştir. Şa'bî'den rivayete göre cibt, kâhindir. Yine İbn Abbâs'tan rivayet edildiğine göre Cibt, Huyey İbn Ahtab'tır. Mücâhid'den riva­yete göre ise cibt, Kâ'b İbn-Eşref tir.

İmâm Ahmed Müsned'inde zikreder: Bize Muhammed İbn Ca'-fer'in... Kabîsa îbn Muhârik'ten naklettiğine göre; o, Hz. Peygamber (s.a.) i şöyle buyururken işitmiş: Kuşların uçuşundan mânâlar çıkar­mak, yere çizgi çizmek (suretiyle kâhinlik yapmak ve tahminlerde bu­lunmak) ve bazı şeylerde uğursuzluk görmek cibttendir. Râvî Avf der ki: Hadîste geçen kıyafet, kuşların uçuşundan manâlar çıkarmaktır. Tark, yere çizilen çizgidir. Cibt ise Hasan'ın söylediğine göre şeytândır.

Hadîsi Ebu Davûd Sünen'inde, Neseî ve İbn Ebu Hatim de tefsirle­rinde Avf el-A'rabî'den bu şekilde rivayet etmişlerdir.

Âyet-i kerîme'de geçen kelimesi hakkında Bakara sû­resinde bilgi verilmişti ki burada tekrarına gerek görmüyoruz.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın Ebu Zübeyr'den rivayetine göre; o Câbir îbn Abdullah'a kelimesinin sorulduğunu işitmiş. Câbir cevaben şöyle demiş : Onlar, üzerlerine şeytânların indiği kâhinlerdir.

Mücâhid şöyle demiştir: Tâğût, insan şeklindeki şeytândır. İnsan­lar onun hakemliğine başvururlar, işlerinin sahip ve mâliki odur.

îmâm Mâlik'e göre tâğût, Allah Teâlâ'dan başka tapınılan her şey­dir.

Allah Teâlâ : «Küfredenlere : Bunlar mü'minlerden daha doğru yoldadırlar, dediklerini görmedin mi? buyuruyor. Onlar bilgisizliklerin­den, dinlerine kıymet vermediklerinden ve ellerindeki Allah'ın kitabını kabul etmediklerinden dolayı kâfirleri müslümanlara tercih ederler.

îbn Ebu Hatim rivayet ediyor : Bize Muhammed İbn Abdullah îbn Yezîd'in... İkrime'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Huyey îbn Ahtab ve Kâ'b îbn Eşref mekkelilere geldiler. Mekkeliler onlara : Siz kitap ve ilim sahibisiniz. Bize, bizim ve Muhammed'in durumunu ha­ber verin, dediler. Onlar da: Siz nesiniz, Muhammed nedir (nasıldır?) diye sordular. Mekkeliler : Biz akrabalarımıza gider geliriz, yüksek hör-güçlü develeri kurbân ederiz (boğazlarız), süt üzerine su veririz, esîr-leri salıveririz, hacılara su veririz. Muhammed ise ebter bir adamdır, yakınlarımıza gidip gelmeyi terketmiştir. Gaffâroğullan hacılarının hır­sızlan ona uymuştur. Biz mi daha hayırlıyız, yoksa o mu? dediler. Bu­nun üzerine Huyey ve Kâ'b : Siz daha hayırlı ve daha doğru yoldasınız, dediler. Allah Teâlâ da: «Kendilerine kitâb verilmiş olanların puta ve tâğûta inanıp küfredenlere : Bunlar mü'minlerden daha doğru yolda­dırlar, dediklerini görmedin mi?» âyetini indirdi.

Buradakinden daha değişik şekliyle hadîs îbn Abbâs ve seleften bir gruptan da rivayet edilmiştir.

İmâm Ahmed der ki: Bize Muhammed İbn Ebu Adiyy'in... İbn Ab-bâs'tan rivayetine göre; o şöyle demiştir : Kâ'b İbn Eşref Mekke'ye gel­diğinde Kureyş kendisine: Şu ebter ve kavminden kesilen adamı gör­mez misin? Kendisinin bizden daha hayırlı olduğunu sanıyor. Biz ha­cıların ehliyiz, Kâ'be'nin örtüsünün sahibiyiz ve hacılara su verenleriz, dediler. Kâ'b da: Siz daha hayırlısınız, dedi. Bunun üzerine: «Sana buğzeden, şüphesiz ki zürrîyetsiz olan, işte odur.» (Kevser, 3) ve «Ken­dilerine kitâb verilmiş olanların puta ve tâğût'a inanıp... Allah'ın la'-netlediği kişiye sen yardımcı bulamazsın.» (Nisa, 51-52) âyetleri nazil oldu.

İbn İshâk der ki: Bize Muhammed İbn Ebu Muhammed'in... İbn Abbâs'tan rivayetine göre; o şöyle demiştir : Kureyş, Ğatafan ve Kuray-za oğullarından toplulukları (müslümanlara karşı) kışkırtanlar Huyey İbn Ahtab, Selâm İbn Ebu Hukayk, Ebu Râfi', Rebî' İbn Ebu Hukayk, Ebu Ammâr, Vahûh İbn Âmir, Heyze İbn Kays idiler. Bunlardan Vahûh, Ebu Ammâr ve Hevze Vail oğullarından olup diğerleri Nadir oğullarm-dandı. Bunlar Kureyş'e gelince Kureyşliler: Bunlar Yahûdîlerdir, ilk kitâbları bilenlerdir. Onlara sorun bakalım, sizin dininiz mi yoksa Mu­hammed'in dini mi daha hayırlıdır? dediler. Kureyş'in kendilerine sor­ması üzerine; onlar da şöyle dediler: Bilakis sizin dininiz onun dinin­den daha hayırlıdır. Siz ondan ve ona uyanlardan daha doğru yolda­sınız. Bunun üzerine Allah Teâlâ da: «Yoksa Allah'ın bol nimetinden verdiği insanları mı çekemiyorlar?» âyetine kadar olmak üzere kendilerine kitâb verilmiş olanlann puta ve tâğût'a inanıp, küfredenlere : Bunlar mü'minlerden daha doğru yoldadırlar, dediklerini görmedin mi?» âyetlerini indirdi.

Bu; onlara bir la'net olup, onların ne dünyada, ne de âhirette yar­dımcıları olmadığını haber vermedir. Zîrâ onlar müşriklerden medet ve yardım ummak üzere gitmişler ve yukarıda kaydedilen sözlerini on­lar kendilerine yardım etsinler diye söylemişlerdi. Müşrikler de bu çağ­rılarına müsbet cevâb vererek Ahzab gününde onlarla beraber gelmiş­lerdi. Hz. Peygamber (s.a.) ve ashabı Medine çevresine hendek kazmış­lar ve Allah onların kötülüklerini böylece engellemişti. Allah Teâla bir âyeti kerîme'de ise şöyle buyurur: «Allah küfredenleri kinleriyle geri çevirdi. Ve bir hayra nail olamadılar. Allah savaşta müminlere yetti. Ve Allah Kavi, Aziz olandır.» (Ahzâb, 25)35

53 — Yoksa onların mülkten bir payı mı var? Öyle ol­saydı onlar insanlara bir çekirdek parçası bile vermezlerdi.

54 — Yoksa Allah'ın bol nimetinden verdiği insanları mı çekemiyorlar? Doğrusu biz, tbrahîm soyuna da kitâb ve hikmet verdik. Ve onlara büyük bir nimet bahşettik.

55 — Onlardan bir kısmı ona inandı, bir kısmı da on­dan yüz çevirdi. Çılgın bir ateş olarak cehennem yeter.

Allah Teâlâ : «Yoksa onların mülkten bir payı mı var?» buyuruyor ki; bu inkâr anlamında bir sorudur. Onların mülkten hiçbir paylan yok­tur, demektir. Sonra Allah, onları cimrilikle niteleyip: «Öyle olsaydı onlar insanlara bir çekirdek parçası bile vermezlerdi» buyuruyor. Zîrâ onlar (sandıklan gibi) mülk ve bu mülkte tasarruf payına sahip olsa­lardı; insanlardan hiçbirine ve özellikle Muhammed (s.a.) e hiçbir şey ve dolduracak bir miktan bile vermezlerdi. îbn Abbâs ve bir çoklarının görüşüne göre; çekirdek üzerinde bir nokta­dan ibarettir.

Bu âyet-i kerîme : «Zâten insan pek cimridir.» (îsrâ, 100) âyeti gibidir. Yani siz, bitmesi tasavvur dahi edilmezken ellerinizdeki şeylere gidiverecek korkusuyla sımsıkı yapışırsınız. Bu, sizin şiddetli cimriliği-nizdendir. Bunun içindir ki, Allah Teâlâ âyet-i kerîme'nin sonunda «in­san cimridir» buyurmuştur.

Allah Teâlâ: «Yoksa Allah'ın bol nimetinden verdiği insanları mı çekemiyorlar?» buyurmaktadır ki, bununla; onların (Yahudilerin) Hz. Peygambere Allah'ın büyük peygamberliği vermesi ve onları da kendi­sini tasdîkden alıkoyması yüzünden Hz. Peygamberi çekememezlikleri kastedilmektedir. Onlar Hz. Peygamberi çekemiyorlardı. Çünkü o, îs-râiloğullarmdan değil de Araplardan gelmişti.

Taberânî der ki: Bize Muhammed İbn Abdullah el-Hadramî'nin... Ibn Abbâs'tan naklettiğine göre; o, «Yoksa Allah'ın bol nimetinden ver­diği insanları mı çekemiyorlar?» âyeti hakkında şöyle demiştir: Biz, âyette zikredilen insanların dışındayız. Allah Teâlâ: «Doğrusu biz îb-râlüm soyuna da kitâb ve hikmet verdik. Ve onlara büyük bir nimet bahşettik.» buyuruyor. Yani biz, İbrahim soyundan gelen îsrâiloğullan boylarına Peygamberlik verdik, onlara kitâblar indirdik. Onlara kurak­lık seneleri olsun diye hükmettik ki, bu bir hikmet idi. Onların arasın­dan krallar çıkardık. Bununla birlikte yani onlara peygamberlik ve ni­metler vermemize rağmen «Onlardan bir kısmı ona İnandı, bir kısmı da ondan yüz çevirdi.» küfredip yüz çevirmekle de kalmadılar ve o (Peygamber) kendi soylarından, tsrâiloğullanndan olduğu halde insan­ları ondan yüz çevirtmeye çalıştılar ve onlar hakkında ihtilâfa düştü­ler. O halde ey Muhammed, sen îsrâiloğullanndan olmadığın halde sana nasıl davranacaklar dersin?

Mücâhid «Onlardan bir kısmı ona inandı» âyetinde Muhammed (s.a.) in kastedildiğini söyler. «Bir kısmı da ondan yüz çevirdi» onların kâfir olanları seni yalanlayanların en şiddetlileri ve onlara getirmiş olduğun hidâyet ve açık gerçekten en uzak olanlarıdır. Bunun İçindir ki, Allah Teâlâ onları tehdîd ederek «Çılgın bir ateş olarak cehennem yeter» buyurmuştur. Küfürleri, inadlan ve Allah'ın kitaplarına, pey­gamberlerine muhalefet etmelerine karşı bir ceza olarak ateş onlara yetecektir.36

56 — Şüphesiz ki âyetlerimizi inkâr edenleri yakında ateşe atacağız. Derileri piştikçe azabı duysunlar diye, deri­lerini değiştirip yenileyeceğiz. Allah Azîz, Hakim olandır.

57 — İmân edip, salih amel işleyenleri, içinde ebedî kalacakları, altından ırmaklar akan cennetlere koyacağız. Onlara orada tertemiz zevceler (eşler) vardır. Onları koyu bir gölgeye sokacağız.

Allah Teâlâ, âyetlerini inkâr ederek elçilerinden yüz çevirenleri ce­hennem ateşiyle cezalandıracağım haber vererek : «Şüphesiz ki âyetleri­mizi inkâr edenleri yakinda ateşe atacağız» buyuruyor. Onları öyle bir ateşe sokacak ki; ateş onların her parçalarını ve her yerlerini ihata ede­cek. Sonra Allah Teâlâ onların ceza ve azablannın nasıl devam ede­ceğine temasla «Derileri piştikçe azabı duysunlar diye, derilerini değiş­tirip yenileyeceğiz» buyurmaktadır. İbn Ömer'den rivayetle A'meş şöy­le demektedir: Derileri yandığında, mısırlıların beyaz elbiseleri misâli beyaz derilerle değiştirilecektir. İbn Ömer'in bu sözünü İbn Ebu Hatim rivayet etmiştir.

Yine İbn Ebu Hâtİm'in rivayetine göre Yahya İbn Zeyd el-Hadramî, kendisine ulaştığına göre, «Derileri piştikçe azabı duysunlar diye, deri­lerini değiştirip yenileyeceğiz» âyeti hakkında şöyle demiştir : Kâfir için yüz deri verilecek. Her iki derinin arasında değişik bir azaba dûçâr kala­caktır.

Yine îbn Ebu Hatim der ki: Bize babamın... «Derileri piştikçe...» âyeti hakkında Hasan'dan rivayetine göre o şöyle demiştir : «Cehennem ateşi onları bir günde yetmiş bin kerre pişirecek.» Râvî Hüseyn şöyle der : Bu hadîste Fudayl, Hişâm'dan, o da Hasan'dan rivayetle ilâve eder ve der ki: Ateş onları her pişirdiğinde etlerini yiyecek. Sonra onlara; dönün, denecek ve onlar da dönecekler.

Yine îbn Ebu Hatim, Hişâm İbn Ammâr'dan rivayetle şöyle zikre-dildiğini söyler : Bize Saîd İbn Yahya'nın... İbn Ömer'den naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Bir adam Ömer'in yanında «Derileri piştikçe azabı duysunlar diye, derilerini değiştirip yenileyeceğiz» âyetini okudu. Ömer : Bu âyeti bana tekrar oku, dedi. Adam tekrar okuduğunda; Muâz İbn Cebel: Ben bu âyetin tefsirini biliyorum: Bir saatte yüz kere de­ğiştirilecek, dedi Hz. Ömer'de: Rasûlullah (s.a.) dan böylece işittim, dedi.

Hadîsi İbn Merdûyeh de Muhammed İbn Ahmed tbn İbrahim ka­nalıyla... Hişâm îbn Ammâr'dan rivayet etmiştir. Hadîsi başka bir şe­kilde de rivayet eden İbn Merdûyeh, bu rivayetinde şöyle der : Bize Mu­hammed İbn îshâk'ın... İbn Ömer'den rivayetine göre; o şöyle demiştir: Bir adam Hz. Ömer'in yanında «Derileri piştikçe...» âyetini oku­muştu. Hz. Ömer: Onu bana tekrar oku, dedi. Kâ'b'da oradaydı. Dedi ki: Ey mü'minlerin emîri, bu âyetin tefsiri bendedir. Ben onu İslâm'­dan önce okumuştum. Hz. Ömer: Getir onu ey Kâ'b, şayet Rasûlullah (s.a.) dan duyduğum gibi söylersen seni doğrularım, değilse ona hiç bakmayız, dedi. Kâ'b: Ben onu İslâm'dan önce : «Derileri piştikçe bir saatte 120 kerre başka derilerle değiştiririz» şeklinde okumuştum, de­yince Hz. Ömer: Rasûlullah (s.a.) dan böylece işittim, dedi.

Rebî' îbn Enes şöyle demiştir: İlk kitâbda şöyle yazılmıştı: Onlar­dan birinin derisi 40 kulaç, yaşlı olanı da 90 kulaçtır. Öyle bir karnı var­dır ki, üzerine bir dağ konsa içine alırdı. Ateş onların derilerini yedikçe başka derilerle değiştirilir.

Hadîste bundan daha belîğ bir ifâde vârid olmuştur. Şöyle ki: İmâm Ahmed'in Vekî' kanalıyla... İbn Ömer'den rivayet ettiğine göre; Hz. Peygamber (s.a.) şöyle buyurmuştu : Ateş yârânı ateşte büyür. O kadar ki, onlardan birinin kulağının yumuşağı ile omuzu arası 700 yıllık yıl, derisinin kalınlığı 70 kulaç, azı dişi de Uhud dağı gibidir. Hadîsi bu şek­liyle sadece İmâm Ahmed rivayet etmiştir.

îbn Cerîr'in naklettiğine göre; «Derileri piştikçe azabı duysunlar diye derilerini değiştirip yenileyeceğiz» âyetinde derilerinden maksad; gömlekleridir, denilmişse de, zahirî mânânın hilâfına olduğu için bu görüş zayıftır.

«îmân edip, sâlih amel işleyenleri içinde ebedî kalacakları, altından ırmaklar akan cennetlere koyacağız.» âyet-i kerîme'si, mutlu kişilerin Adn cennetlerindeki durumlarını haber vermektedir. O Adn cennetle­rinin her yerinde ve köşesinde ırmaklar akmaktadır. Onlar diledikleri ve istedikleri yerlerde kalacaklar ve orada sürekli olacaklardır. Oradan çev­rilmeyecekler, orada sonları olmayacak ve oradan çevrilmek de isteme­yeceklerdir.

Allah Teâlâ : «Onlara orada tertemiz zevceler vardır.» buyuruyor ki; oradaki zevceler hayızdan, nifâstan, eziyyetten, kötü huylardan ve eksik sıfatlardan tertemiz olacaklardır. îbn Abbâs'ın da dediği gibi; oradaki zevceler pisliklerden ve eziyyetlerden temizlenmişlerdir. Nite­kim aynı açıklamayı Atâ; Hasan, Dahhâk, Nehaî, Ebu Sâlih, Atiyye ve Süddî de tekrar etmişlerdir. Mücâhid, oradaki zevcelerin sidik, hayız, tükrük, menî ve çocuktan temizlenmiş olduklarını söylemiştir. Katâde de onların, eziyyet ve günâhlardan temizlenmiş olduklarını, hayız gör­meyeceklerini ve yüzlerinde beneklerin (kırmızı ve siyah arası renkte lekelerin) olmayacağını söylemiştir.

Allah Teâlâ: «Onları koyu bir gölgeye sokacağız.» buyuruyor. De­rin, çok, bol ve son derece güzel bir gölgedir bu. Bu konuda İbn Cerîr, îbn Beşşâr kanalıyla... Ebu Hüreyre'den şöyle rivayet eder: RasûIuMah (s.a.) buyurur ki; Cennette Öyle bir ağaç vardır ki; binitli birisi onun gölgesinde 100 sene gider de yine bitiremez. Bu, ebediyyet ağacıdır.37

58 — Şüphesiz ki Allah, size, emânetleri ehline verme­nizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder. Gerçekten Allah, bununla size ne güzel öğüt veriyor. Şüphesiz ki Allah, Semi', Basîr olandır.

Allah Teâlâ bu âyet-i kerîme'de; emânetlerin ehline verilmesini emretmektedir. Semûre'den rivayet edilen hasen bir hadîste Rasûlullah (s.a.) : Sana güvenene emâneti öde (sana bir şey emânet edene emâ­net ettiği şeyi geri ver). Sana hainlik edene sen hıyanet etme, buyur­muşlardır. Hadîsi İmâm Ahmed ve Sünen sahipleri rivayet etmişlerdir ki; bu hadîs insana vâcib olan bütün emânetleri kapsamaktadır. Bu cüm­leden olmak üzere; namaz, zekât, keffâretler, adaklar, oruç, kulların muttali' olmayacakları ve kulun kendisine güvenildiği buna benzer hu­suslardan ibaret olmak üzere Allah Teâlâ'mn kulları üzerindeki hak­ları buna dâhildir. İsbâtı için bir beyyineye (delile) gerek duyulmaksı-zın kullarından bazısının bazısına güvenmiş olduğu emânet bırakılan mal ve benzeri konularda olmak üzere kullardan bazısının diğer bazısı üzerindeki haklan da bu emânetler cümlesindendir. İşte Allah Teâlâ bütün bu emânetlerin yerine getirilmesini emretmiştir. Bu dünyada bu işi yapmayanlardan kıyamet günü bunlar alınacaktır. Sahih bir ha­dîs-i şerifte Rasûlullah (s.a.) şöyle buyurmuşlardır :

Kıyamet günü sahiplerine haklarım mutlaka vereceksiniz. Öyle ki, boynuzlu koyuna boynuzsuz koyundan dolayı kısas yapılacaktır.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Muhammed îbn İsmail'in... Abdullah İbn Mes'ûd'dan naklettiğine göre; o şöyle demiştir: Şehîdlik, emânet dışında bütün günâhlara keffârettir. Kıyamet günü kişi; Allah yolun­da öldürülmüş dahi olsa getirilecek ve kendisine : Emânetini yerine ge­tir (öde), denilecek. O da : Ben onu nasıl ödeyeyim? Dünya (elimden) gitti, diyecek. Emânet cehennem çukurunda onun için tasvir edilip canlandınlacak da o kişi buna doğru indirilecek ve emâneti omuzun-da taşıyacak. Emânet onun omuzundan indirilecek ve bunun eseri ebedi olarak onda kalacaktır. Râvî Zâzân der ki: Berâ'ya gittim ve ona bu hadîsi okudum. Berâ : Kardeşim doğru söylemiş, dedikten sonra : «Şüp­hesiz ki Allah, size, emânetleri ehline vermenizi... emreder.» âyet-i ke-rîme'sini okudu.

Süfyân es-Sevrî... îbn Abbâs'tan rivayetle «Şüphesiz ki Allah, size, emânetleri ehline vermenizi... emreder.» âyeti hakkında şöyle demiştir : Bu âyet, iyiler ve günahkârlar için mübhem bırakılmıştır. Muhammed tbn el-Hanefiyye de aynı görüşü paylaşarak bu âyetin iyi ve günahkar­lar hakkında mutlak olarak irâd edildiğini söylemiştir. Ebu'1-ÂUye ise emânetin; emredilen ve yasaklanılan şeyler olduğunu söylemiştir.

İbn Ebu Hatim der ki: Bize Ebu Saîd'in... Übeyy tbn Kâ'b'dan nak­lettiğine göre; o, namusu korunmak üzere alman kadın da emânetten­dir, demiştir.

Ali İbn Ebu Talha; «şüphesiz ki Allah, size emânetleri ehline ver­menizi... emreder.» âyeti hakkında îbn Abbâs'ın şöyle dediğini nakleder: Bayram günü sultânın kadınlara vaaz etmesi de emânete girer.

Müfessirlerden bir çoğunun zikrettiğine göre; bu âyet Osman İbn Talha İbn Ebu Talha hakkında nazil olmuştur. Ebu Talha'mn ismi: Abdullah İbn Abd'ül-Uzzâ İbn Osman İbn Abdü'd-Dâr îbn Kusayy îbn Kilâb el-Kureyşî el-Abderî olup Kâ'be-i Muazzama'nın perdedârı idi. Bu zat, Kâ'be perdedârlığının bu güne kadar nesline âit olarak kaldığı Şeybe îbn Osman îbn Ebu Talha'mn amca oğludur. Bu Osman Hudey-biye barış antlaşması ile Mekke fethi arasmda müslüman olmuştur. Onunla birlikte Hâlid İbn el-Velîd ve Amr îbn el-Âs da müslüman ol­muşlardı. Amcası Osman îbn Talha İbn Ebu Talha'ya gelince; Uhud harbi günü müşriklerin sancağı onda idi ve o gün kâfir olarak öldürül­müştü. Bu nesebe İşaret etmemizin sebebi; müfessirlerin bir çoğunun bu konuyu karıştırmış ve açıklığa kavuşturamamış olmalarıdır. Bu âyetin sebeb-İ nûzülü şöyledir : Rasûlullah (s.a.) Mekke'nin fethi günü Kâ'be'nin anahtarını ondan (Osman îbn Talha) almış, daha sonra da geri vermiştir.

Muhammed îbn İshâk, Mekke'nin fethi gazası konusunda şöyle di­yor : Bize Muhammed İbn Ca'fer İbn Zübeyr'in... Safiyye Bint Şeybe*-den naklettiğine göre; Rasûlullah (s.a.) Mekke'ye inip insanlar huzura kavuşunca Kâ'be'ye geldiler. Biniti üzerinde onu yedi defa tavaf ettiler. Tavafı sırasında elindeki asâ ile rüknü selâmladılar. Tavafını bitirince; Osman îbn Talha'yı çağırıp Kâ'be'nin anahtarını ondan aldılar. Kâ'be'-nin kapısı kendisine açıldı ve girdiler. Kâ'be'nin içinde ahşaptan yapıl­mış bir güvercin bularak elleriyle kırıp sonra attılar. Kâ'be'nin kapısında durdular. Bu sırada insanlar mescidde (onun konuşmasını diri-lemek üzere) toplanmışlardı.

Yine îbn İshâk şöyle diyor: tüm erbabından birinin bana naklet­tiğine göre; Rasûlullah (s.a.) o gün Kâ'be'nin kapısında durup şöyle buyurmuşlardı: Tek ve ortağı olmayan Allah'tan başka ilâh yoktur. Va'dinde doğru oldu. Kuluna yardım etti. Ve Ahzâbı yalnız başına he­zimete uğrattı. Hacılara su verme ve Kâ'be'nin perdedârlığı dışında her intikam veya kan veya iddiası yapılan mallar şu iki ayağımın altında­dır, îbn İshâk o gündeki Rasûlullah'ın hutbesinin bütününü zikredip sonra şöyle demiştir: Sonra Rasûlullah (s.a.) mescidde oturdular. Kâ'­be'nin anahtarı ellerinde iken Ali îbn Ebu Tâlib kendilerine gelerek: Ey Allah'ın Rasûlü, hacılara su vermeyle beraber Kâ'be perdedârlığını da bizde topla. Allah sana salât ve selâm eylesin, dedi. Rasûlullah (s.a.) ise: Osman îbn Talha nerede? buyurdular. Osman İbn Talha çağırılıp oraya gelince de: Ey Osman, anahtarını al. Bu gün vefa ve iyilik gü­nüdür, buyurdular.

İbn Cerîr der ki: Bize Kâsım'ın... İbn Cüreyc'den naklettiğine gö­re; o, bu âyet hakkında şöyle demiştir : Bu âyet Osman İbn Talha hak­kında nazil olmuştur. Rasûlullah (s.a.) Mekke'nin fethi günü Kâ'be'nin anahtarını ondan alarak Kâ'be'ye girmişlerdi. Bu âyet-i okuyarak (Kâ'-be'den) çıktılar ve Osman İbn Talha'yı çağırarak anahtarı ona verdiler. Râvî şöyle devam eder. Rasûlullah (s.a.) bu âyeti okuyarak Kâ'be'den çıktıklarında Ömer İbn el-Hattâb şöyle demişti: Babam, anam ona feda olsun. Bundan önce bu âyeti okuduğunu duymamıştım.

Kâsım'ın... Zührî'den rivayetine göre; o şöyle demiştir: Rasûlul­lah (s.a.) (anahtan) ona (Osman İbn Talha'ya) vererek; ona yardımcı olunuz, buyurmuşlardır.

tbn Merdûyeh'İn Kelbî kanalıyla... İbn Abbâs'tan naklettiğine gö­re; o, «şüphesiz ki Allah, size emânetleri ehline vermenizi... emreder.» âyeti hakkında şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.) Mekke'yi fethettiğin­de, Osman îbn Talha İbn Ebu Talha'yı çağırdılar. Osman geldiğinde : Anahtan bana getir, buyurdular. Osman anahtan Rasûlullah'a getirip vermek üzere elini uzatınca, Abbâs kalktı ve : Ey Allah'ın Rasûlü, anam. babam sana feda olsun. Hacılara su verme ile bu işi (Kâ'be'nin perde­dârlığı işini) bende topla, dedi. Osman elini geri çekince, Rasûlullah (s.a.) : Ey Osman, anahtan bana göster (ver), buyurdular. Anahtan Ra-sûlullah'a vermek üzere Osman elini uzatınca, Abbâs birinci söylediğini tekrarladı ve Osman yeniden elini geri çekti. Bunun üzerine Rasûlul­lah (s.a.) : Ey Osman, eğer Allah'a ve âhiret gününe inamyorsan anah­tan bana ver, buyurdular. Osman da: Allah'ın emâneti olarak al (bu­yur) dedi (ve anahtarı Rasûlullah'a verdi). Rasûlullah (s.a.) kalkıp Kâ'be'nin kapısını açtılar ve Kâ'be içinde yanında fal oklan bulunan İbrahim (a.s.) in bir heykelini buldular: Müşriklerin yaptığına bakı­nız. Allah onları kahretsin. İbrahim nerede, fal okları nerede? buyur­duktan sonra; içinde su bulunan bir çanak istediler ve çanaktan su alarak onu yıkadılar. Sonra da heykelleri suya daldırdılar. Kâ'be'nin içinde bulunan makâm-ı İbrahim'i dışarı çıkararak Kâ'be'nin duvarına yapıştırdılar ve: Ey insanlar, bu Kıble'dir, buyurdular. Râvî anlatma­ya şöyle devam eder: Rasûlullah (s.a.) Kâ'be'den çıkarak bir veya iki şavt tavaf buyurdular. Ve bize anlatıldığına göre Cebrail anahtarın (Osman tbn Talha'ya) geri verilmesine dâir olan âyeti getirdi. Rasû­lullah (s.a.) : «Şüphesiz ki Allah, size emânetleri ehline vermenizi... emreder.» âyetini sonuna kadar tilâvet buyurdular.

Bu âyetin bu konuda (Osman İbn Talha hakkında) nazil olduğu­na dâir meşhur haberlerden bir kısmını burada verdik. Her ne kadar âyet onun hakkında nazil olmuşsa bile hükmü geneldir. Bunun içindir ki, İbn Abbâs ve Muhammed îbn el-Hanefî'ye : Bu hüküm hem iyiler, hem de günahkârlar içindir, demişlerdir. Yani her biri için bir emirdir.

Allah Teâlâ'nın : «İnsanlar arasında hükmettiğiniz zaman adaletle hükmetmenizi emreder.» âyet-i kerîme'si insanlar arasında adaletle hükmetmeyi emretmektedir. Muhammed İbn Kâb, Zeyd İbn Eşlem ve Şehr İbn Havşeb : Bu âyet emirler, yani insanlar arasında hüküm veren­ler hakkında nazil oldu, demişlerdir. Bir hadîste : Zulmetmediği sürece Allah Hakim ile beraberdir. O, zulüm ettiği zaman Allah onu kendisine (kendi nefsine) havale eder, buyurulmuştur. Yine bir hadîste :

Bir günlük adalet; kırk senelik ibâdet gibidir, buyurulmuştur. Allah Teâlâ : «Gerçekten Allah bununla size ne güzel öğüt veriyor.» buyurmak­tadır ki; emânetleri ehline verme, insanlar arasında adaletle hükmetme ve benzeri emirleri şümullü ve mükemmel kanunlarıyla Allah bize ne güzel Öğüt vermiştir. Allah Teâlâ : «Şüphesiz ki Allah Semî', Basîr olan­dır.» buyurmuştur ki o, —İbn Ebu Hâtim'in de dediği gibi— gizin söz­lerinizi işiten, yaptıklarınızı görendir.

İbn Ebu Hatim şöyle diyor : Bize Ebu Zür'a'nın... Ukbe İbn Âmir1-den rivayet ettiğine göre; o, şöyle demiştir: Rasûlullah (s.a.) 1 «Şüphe­siz ki Allah Semi*, Basîr olandır.» âyetini okurken gördüm. Şöyle buyur­muştu : O her şeyi görendir.

Yine İbn Ebu Hâtim'in, Yahya îbn Abdek e.l-Kazvînî kanalıyla... Ebu Yûnus'tan rivayetine göre; o, şöyle demiştir: Ebu Hüreyre «Şüp­hesiz ki Allah, size emânetleri ehline vermenizi... emreder... Allah Semî', Basîr olandır.» âyetini okuyor ve bu âyeti okurken baş parmağını da gözüne koyarak şöyle diyordu: Rasûlullah (s.a.) ı bu âyeti bu şekilde

—iki parmağından birini kulağına, birini gözüne koyarak— okurken işittim. Ebu Zekeriyyâ der ki: (Râvî) el-Mukri (Ebu Abdurrahmân) bize bu şekilde anlattı. (Rivayet şeklini anlatan) Ebu Zekeriyyâ sağ elinin baş parmağını sağ gözü üzerine, sağ elinin baş parmağı yanındaki parmağını da sağ kulağı üzerine koydu. Ve bize göstererek : İşte böyle, işte böyle, dedi.

Hadisi Ebu Dâvûd, İbn Hibbân Sahîh'inde, Hâkim Müstedrek'inde ve tbn Merdûyeh Tefsîr'inde Ebu Abdurrahmân el-Mukri'den onun isnâ-dıyla rivayet etmişlerdir. Hadîsin isnadında bulunan Ebu Yûnus, Ebu Hüreyre'nin kölesi olup İsmi Süleym îbn Zübeyr'dir.38